dzieło zawierające wiadomości z wszelkich dziedzin wiedzy lub z jednej tylko jej gałęzi (z pewnego okresu, obszaru itp.); ułożone alfabetycznie lub wg zagadnień; ma ukazać możliwie aktualny stan wiedzy i tendencji rozwojowych z wszelkich dziedzin (e. uniwersalna) lub wybranej (e. specjalistyczna, tematyczna); wiadomości zawarte w e. mają upowszechnić wiedzę z zakresu nauki, techniki, kultury i in. także wśród niespecjalistów, dostarczając im potrzebnych informacji. Chociaż określenie e. pojawiło się dopiero w XVI w., to jednak dzieła encyklopedyczne (zwł. specjalistyczne) były znane już w starożytności: najstarsze miał stworzyć Speuzyp (ok. 395-334 p.n.e.), uczeń i następca Platona w Akademii; ok. 50 p.n.e. Marcus Terentius Varro (Warron) napisał Disciplinarum libri IX; w I w. n.e. Pliniusz Starszy 37 ksiąg Historia naturalis; po roku 200 powstało w Huanglan ("zwierciadło władzy"); w VII w. Izydor z Sewilli napisał 20 ksiąg Originum sive etymologiarum - pierwsze kompendium wszelkich nauk i sztuk; w IX w Al-Dżahiz napisał 7-tomową Kitab al-chajwan ("księgę zwierząt"); za pierwszą e. filozoficzną uchodzi F. Bacona Novum organum scientiarum (1620); od XVII w. wydawano e. ułożone alfabetycznie oraz w j. narodowych - franc. i in.; autorzy 35 tomów (1751-80) pod redakcją D. Diderota dali obraz oświecenia i przygotowali intelektualne podstawy rewolucji (encyklopedyści); z tego okresu pochodzą e. kontynuowane do współczesności, jak Encyclopaedia Britannica od 1768, niem. e. Brockhaus'a (1809) i 52-tomowa Meyera (1840-55), 13-tomowa Encyclopaedia Americana (1829-33) i in.; w XX w. encyklopedie bardzo się rozpowszechniły; do najbardziej cenionych należą franc. 30-tomowa Encyclopaedia universalis z 1990 i Grand Larousse universal (15 tomów, 1987), niem. 24-tomowa e. Brockahausa (1966-76) i 32-tomowa Meyera (1979-85), amer. 30-tomowa Encyclopaedia Americana (1987) i 32-tomowa New Encyclopaedia Britannica (1990); 65-tomowa ros. Bolszaja sowietskaja encykłopiedija (wyd. 1926-47, wznawiana 1970-87) ma obok prawdziwych informacji wiele luk oraz fałszywe interpretacje ideologiczno-polityczne. Ob. rosnącym wzięciem cieszą się wersje elektroniczne e. Pierwsze e. polskie to B. Chmielowskiego 2-tomowe Nowe Ateny 1745-46 i I. Krasickiego 2-tomowy Zbiór potrzebniejszych wiadomości 1781-83. W XIX w. wydano 28 tomów Encyklopedii powszechnej S. Orgelbranda, 28 woluminów niepełnej (do hasła Patroklos) Wielkiej encyklopedii powszechnej ilustrowanej, a w Polsce Odrodzonej 6 tomów Ilustrowanej encyklopedii Trzaski, Everta i Michalskiego oraz przerwaną na 10 tomie ( hasło Szymonowicz) wybuchem Encyklopedię powszechną Ultima Thule S.F. Michalskiego. Po wojnie ukazała się 13-tomowa Wielka encyklopedia powszechna (1962-70, dwa ostatnie tomy poddano drastycznej cenzurze polit.), nadto PWN 24 razy wznawiało swą Encyklopedię popularną; różne oficyny wydają e. specjalistyczne (np. KUL od 1985 Encyklopedię katolicką, PWM - Muzyczną) i popularne (np. Pinnex, Fogra).
