przewrót polityczny, ustrojowy i społ. w Anglii, jego podłożem były szybkie przemiany gospodarcze kraju na przełomie XVI i XVII w., prowadzące do powstania gospodarki kapitalistycznej i wywołujące napięcie między nowymi, dynamicznymi warstwami społ., gł. bogacącym się mieszczaństwem a konserwatywną, feudalną strukturą polityczną i arystokracją, stanowiącą oparcie dla absolutystycznych rządów Stuartów; dodatkowym czynnikiem wzmagającym to napięcie było podejrzenie, że król Karol I sprzyja katolikom; po klęsce wojsk ang. wysłanych dla stłumienia buntu prezbiterian w Szkocji, monarcha zwołał parlament (tzw. Parlament Krótki), jednak nie uzyskawszy od niego zgody na pobór dodatkowego podatku na prowadzenie wojny, rozwiązał go i zwołał 3 XI 1640 nowe zgromadzenie (tzw. Parlament Długi), które jeszcze mocniej sprzeciwiło się jego polityce; król próbował aresztować przywódców opozycji, ale zostali oni o tym uprzedzeni i schronili się poza Londynem; ucieczka Karola I ze stol. zapoczątkowała wojnę domową; wojska królewskie pod wodzą księcia Ruperta zostały dwukrotnie (1644 pod Marston Moor, 1645 pod Naseby) rozbite przez armię parlamentu dowodzoną przez O. Cromwella; król próbował jeszcze wykorzystać konflikt wewn. w parlamencie między prezbiterianami a przedstawicielami armii (independenci, lewellerzy) i zawrzeć sojusz ze Szkocją, ale jego wojska ponownie uległy Cromwellowi pod Preston (1648), zaś prezbiterian wykluczono z parlamentu; na mocy uchwały tzw. Parlamentu Kadłubowego Karola I postawiono przed sądem i 30 I 1649 ścięto; 19 V 1649 Anglię ogłoszono republiką (commonwealth). Ustrój republikański Anglia zachowała przez cztery lata (1649-53); w tym okresie dokonano podboju Irlandii, przyłączono Szkocję i Walię; 1651 ogłoszono akt nawigacyjny, co spowodowało konflikt z Holandią o panowanie na morzach oraz nad terytoriami zamorskimi (gł. w Ameryce); 13 XII 1653 Cromwell rozwiązał parlament i objął całkowitą władzę jako lord protektor; prowadził politykę zmierzającą do zjednoczenia protestanckiej Europy (wojna z Hiszpanią, wsparcie najazdu szwedzkiego na Polskę); po jego śmierci (1658) stanowisko lorda protektora objął syn Cromwella, Richard, jednak wystąpili przeciwko niemu wysocy dowódcy wojskowi i 1659 został zmuszony do ustąpienia; niepokoje w Anglii wykorzystał wódz armii szkockiej G. Monk, który zajął Londyn i zwołał parlament; 8 V 1660 obwołano królem Karola II, co zapoczątkowało okres restauracji Stuartów; najważniejszym efektem r.a. 1640-60 okazało się wzmocnienie roli parlamentu (podejmował on decyzje dotyczące korony), a także gospodarki ang. i pozycji floty Anglii na najważniejszych morskich szlakach handlowych.
- FAIRFAX Thomas, baron (1612-71)
- SZKOCJA, kraj wchodzący w skład...