kraj wchodzący w skład Królestwa W. Brytanii i Płn. Irlandii, w przeszłości niezależne państwo; zajmuje płn. część wyspy W. Brytania (na płn. od Zat. Solway) oraz archipelagi Hebrydy Wewn. i Zewn., Orkady i Szetlandy; pow. 78 783 km2; 5,1 mln mieszk. (2003); stol. Edynburg 460 tys. mieszk.; gł. miasta: Glasgow, Aberdeen, Dundee, Kilmarnock; w miastach ok. 70% ludności; dominująca religia: protestantyzm (Kościół Szkocki o ustroju prezbiteriańskim i kalwińskiej doktrynie); język angielski, tylko na płn. ok. 1,5% górali używa j.celtyckiego. Ustrój z elementami autonomii W. Brytania, m.in. 72 miejsca zagwarantowane w bryt. parlamencie w Westminsterze oraz specjalne ministerstwo ds. oświaty, ochrony zabytków i rolnictwa Sz. przy rządzie bryt.; kraj dzieli się na 33 hrabstwa. Ukształtowanie pow. górzyste i wyżynne; na płn. stare G. Kaledońskie oddzielone zapadliskiem tektonicznym Glen More (liczne jeziora, najw. Loch Ness) od kolejnego pasma Grampian, z najw. szczytem W. Brytanii - Ben Nevis (1343 m); dalej na płd. gęsto zaludniona Niz. Środkowoszkocka (zamieszkana przez 75% mieszk. Sz.) przechodząca na płd. w Wyż. Południowoszkocką (najw. szczyt Merrick 842 m); wybrzeża nizinne, linia brzegowa dobrze rozwinięta zwł. na zach., liczne zatoki, fiordy i estuaria rzeczne. Klimat umiarkowany, ciepły, wybitnie morski; niewielka amplituda wahań temp. (styczeń: 3C, lipiec: 14C); roczna suma opadów od 700 mm na wsch. wybrzeżach do 2500 mm na zach. stokach gór, najw. w Grampianach ok. 3600 mm. Gęsta sieć hydrograficzna, rzeki krótkie, zasobne w wodę, najdłuższe Clyde, Tweed, Tay, Spey; sporo jezior pochodzenia tektonicznego, najw. Loch Lomond. Roślinność trawiasta, rozległe wrzosowiska i torfowiska, rzadkie lasy iglaste na stokach gór. Część środk. Sz. stanowi jeden z gł. ośr. przemysłowych W. Brytanii, wyspecjalizowany w górnictwie i wydobyciu ropy naft. i gazu ziemnego z szelfu M. Północnego; nadto wydobycie rud cynku i chromu, złota i srebra; rozwinięty przem. elektron., maszynowy (silniki okrętowe i samolotowe), samochodowy, stoczniowy (statki rybackie), chem., odzieżowy, papierniczy i poligraficzny, spoż. (browarnictwo i produkcja whisky); hutnictwo aluminium i żelaza; rozwinięte rybołówstwo morskie i przetwórstwo ryb; zapotrzebowanie na energię w 2/5 zaspokajają elektrownie jądrowe; rozwinięta turystyka. Rolnictwo wyspecjalizowane w hodowli bydła i owiec; pastwiska zajmują ok. 2/3 pow. kraju; uprawa owsa, pszenicy, jęczmienia i ziemniaków, na płd. warzyw. Sieć kolejowa i drogowa dobrze rozwinięta; gł. porty handlowe: Glasgow, Aberdeen, Dundee; międzynar. port lotniczy w Edynburgu. Ziemie zasiedlone od III tysiąclecia p.n.e., od IV w. p.n.e. najeżdżane i zasiedlane przez Celtów; w I w. n.e. podbój płd. części Sz. (po Niz. Środkowoszkocką) przez Rzymian, którzy 83-84 (za namiestnictwa Agrykoli) oraz 208-211 (pod wodzą ces. Septymiusza Sewera) podejmowali także próby zdobycia górzystej północy (powstrzymani przez mieszkańców tamtych rejonów, zw. Piktami), a 142 wybudowali na linii między zatokami Clyde i Forth pas umocnień zw. Wałem Antoninusa; niepowodzenia wojenne spowodowały w początku III w. wycofanie się Rzymian poza granice dzisiejszej Sz. oraz napływ w ich miejsce Celtów z Irlandii (zwanych wtedy Szkotami) oraz późniejsze najazdy (V-VI w.) Anglów; w rezultacie na ziemiach Sz. ukształtowała się mozaika etniczna złożona z Piktów (na płn.), irl. Szkotów (na zach.), Brytów (na płd.-zach.) i Anglów (na płd.-wsch.); poczynając od VI w. rozpoczął się proces chrystianizacji prowadzony przez irl. mnichów; od VIII w. ziemie płn. i zach. Sz. zaczęli najeżdżać Normanowie, co przyspieszyło proces jednoczenia państwa; 843 Kenneth MacAlpin utworzył wspólne królestwo Piktów i Szkotów, które do XI w. objęło także Strathclyde, Lothian i płn. Nortumbrię (z Edynburgiem); w XIII w. nastąpiło umocnienie państwa i jego rozwój gospodarczy, przy jednoczesnym procesie wypierania dialektów celtyckich przez j. ang., chętnie przyjmowany przez elity państwa; 1263-66 wojna z Norwegią (zwycięstwo pod Largs) kończy się przyłączeniem Hebryd; 1292 król Anglii Edward I próbuje narzucić Sz. swoje zwierzchnictwo i doznaje klęski pod Stirling Bridge, podobnie jak Edward II 1314 pod Bannockburn; 1328 Anglia uznaje formalnie niezależność Sz., 1371 rządy obejmuje dyn. Stuartów; nastąpiło umocnienie struktur państwa (utworzenie parlamentu), rozwój nauki, kultury i oświaty, m.in. 1411 powstał uniw. w Saint Andrews, 1451 w Glasgow, 1495 w Aberdeen; 1468-72 dołączono Szetlandy i Orkady; pod koniec XV w. zarysował się podział kraju na biedną, górską, przeludnioną północ, skąd ludzie masowo emigrowali, gdzie utrzymywała się klanowa struktura feudalna i na bogacące się handlem wełną miasta; 1560 na tle rosnących wpływów reformacji (m.in. wskutek aktywnej działalności kaznodziejskiej J.Knoxa) parlament szkocki zniósł dominację katolicyzmu (mimo oporu dworu królewskiego i stronnictwa profranc.), czyniąc kalwinizm oficjalną religią państwową; królowa Maria Stuart, która 1561 powróciła z Francji i objęła tron, próbując siłą przywrócić katolicyzm, została zmuszona do abdykacji (1567), a rządy przejął jej syn Jakub VI, który od 1603 zasiadł również na tronie ang. (jako Jakub I), łącząc oba kraje unią personalną. Dążenia Jakuba I oraz jego następcy Karola I do podporządkowania sobie szkockiego kościoła prezbiteriańskiego spowodowały wybuch powstania w Edynburgu i zawiązanie 1638 konfederacji przeciwnej kościołowi anglikańskiemu (tzw. wojny biskupie); podczas rewolucji ang. 1640-60 Szkoci początkowo popierali Długi Parlament, następnie przewagę zdobyli rojaliści, którzy 1649 proklamowali Karola II królem; 1650-52 pokonani przez O. Cromwella, zostali przez niego włączeni do wspólnego państwa z Anglią i Irlandią (Commonwealth); 1660 po restauracji Stuartów przywrócono unię personalną obu krajów; 1688-89 parlament szkocki, w zamian za uznanie praw kościoła prezbiteriańskiego w Sz., uznał formalnie zmiany dokonane podczas rewolucji ang. i zaakceptował Wilhelma III Orańskiego na tronie; opór części klanów złamano siłą (1692 masakra w Glencoe); 1707 Anglia przeforsowała przekształcenie unii personalnej w realną i tym samym Sz. stała się częścią Królestwa W. Brytanii, dzieląc jej losy polit.; powstania jakobitów 1715 i 1745-46, dążących do przywrócenia władzy Stuartów, zostały stłumione; opór górali szkockich stanowiących zaplecze separatyzmu powstrzymano m.in. wywłaszczaniem z gospodarstw rolnych, co doprowadziło do poważnego wyludnienia wyżyn; rozkwit nastąpił w 2. poł. XVIII w. na tle rewolucji przem. w Anglii i rozwoju przem. tekstylnego w Szkocji; okres ten nazwano szkockim oświeceniem, a jego przedstawicielami byli m.in. filozof D. Hume, ekonomista A. Smith, wynalazca J. Watt, powieściopisarz W. Scott; Szkotami byli również A.G.Bell - wynalazca telefonu, A.Fleming - odkrywca penicyliny, J.Napier - twórca logarytmów, J.L.Baird - konstruktor pierwszego telewizora, A.C.Doyle - pisarz; w ciągu XIX i XX w. S. zrosła się w jeden organizm państwowy z Anglią, zachowując nieznaczne odrębności; tendencje separatystyczne ożyły na przełomie lat 20. i 30. XX w. podczas wielkiego kryzysu gosp., 1934 powstała nawet Szkocka Partia Nar.; ponownie objawiły się w latach 70. po odkryciach wielkich złóż ropy naft. w szelfie M. Północnego u wybrzeży S.; rozpisane 1979 referendum w sprawie autonomii S. uzyskało poparcie tylko 33% elektoratu, ale tendencje separatystyczne nie ustały; 1997 wprowadzono ograniczoną autonomię; 1999 powołanie pierwszego od 300 lat parlamentu.
WILHELM III ORAŃSKI, HEBRYDY, DEWAR James, LOCH NESS, KAROL EDWARD STUART, BEN NEVIS, FIORD, SKYE, GLENCOE, OBŁOKI IRYZUJĄCE
- SZKOCJA, (m.)
- Szkocja, pn. część Wielkiej...
- Nowa Szkocja, półwysep wpd.-wsch.(...)