warowna siedziba; zamknięty zespół składający się z urządzeń obronnych oraz budowli mieszkalnych, stojący samotnie lub związany miastem. Z. wznoszono od wczesnego średniowiecza, na ziemiach polskich od połowy XIII w., przeważnie (ze względów obronnych) na wzniesieniach i górach oraz w ważnych punktach strategicznych; z kamienia, rzadziej z cegły, niekiedy pewne partie były drewniane. Z. przeważnie posiadały plany nieregularne, dopasowane do konfiguracji terenu; o regularnym układzie wznoszono z. na terenach płaskich; we Francji i Włoszech powstawały od początków XIII w. z. o kompozycji symetrycznej, z narożnymi wieżami i bramą pośrodku jednego boku. Pod względem genezy z. dzielą się na odśrodkowe (najpierw była wieża obronno-mieszkalna, wokół której narastał cały zespół warowny) i dośrodkowe (umacniano wybrany teren pierścieniem murów lub wałów, wewnątrz których powstawała zabudowa). Zasadniczymi elementami z. były: wieża mieszkalno-obronna (stołp, donżon), zabudowania mieszkalne władcy oraz dworu (często o charakterze pałacowym) i służby, w formie 1 budynku lub częściej 2, 3 lub 4 skrzydeł otaczających górny dziedziniec, kaplica, budynki dla gwardii obronnej, wartowników itp., budynki gospodarcze, stajnie, spichrze; na urządzenia obronne składały się mury obronne (niekiedy wewn. i zewn.), wały, baszty, wieże z bramami, fosy, mosty zwodzone, rzadziej barbakany. Po wprowadzeniu broni palnej zwiększano odległości pomiędzy basztami i podwyższano mury obronne (tzw. kurtyny); udoskonalenie artylerii oblężniczej spowodowało konieczność wprowadzenia systemu fortyfikacji bastionowych, i zamianę z. w twierdze; od 2. poł. XVI w. z. zaczęły zatracać swoje funkcje obronne, wykształcił się typ pałacu z elementami warownymi o charakterze dekoracyjnym (wieże cylindryczne, wykusze, kwadratowy lub pięcioboczny wał bastionowy zamieniany stopniowo w ogród); w 2. poł. XVIII w. nastąpił ostateczny upadek dawnych z., ich mieszkańcy przenosili się do nowocześniejszych rezydencji.
ZAMEK
Architektura
KAPLICA, KASZTEL, WIEŻA, DANSKER, YALE, JAPOŃSKA SZTUKA, KARLOWE WARY, FOSA, BASTYLIA