instrument muzyczny z grupy aerofonów, w którym dźwięki są wytwarzane przez piszczałki osadzone w wiatrownicach; sprężone w nich powietrze pobudza piszczałki po naciśnięciu odpowiedniego klawisza; wysokość dźwięku zależy od wysokości piszczałki, w niektórych na barwę dźwięku wpływa korpus, który może być odpowiednio strojony i służy jako rezonator, wzmacniający siłę dźwięku. Powietrze tłoczone jest do wiatrownic przez mechanizm składający się z systemu miechów i kanałów; w dawnych instrumentach miechy poruszali specjalnie wynajmowani ludzie (kalikanci); ob. wykonuje to silnik elektryczny (istnieją także konstrukcje napędzane ciśnieniem wody przetłaczanej ze zbiornika do zbiornika). W stole gry (kontuarze) znajduje się 2-7 klawiatur ręcznych (manuałów) oraz 1-2 klawiatury nożne (pedały), klucze rejestrowe oraz elementy traktury (mechanizmu poruszającego wentyle). W dużych instrumentach liczba głosów sięga klikudziesięciu, zaś liczba piszczałek przekracza kilkanaście tysięcy (olbrzymie, obecnie już czynne tylko częściowo, o. w Atlantic City, USA, mają 455 rejestrów, 33 tys. piszczałek, obsługiwanych przez dwa kontuary, przy czym kontuar stały posiada 7 manuałów i 1250 przyrządów rejestrowych; o. w Oliwie po rozbudowie mają przeszło sto rejestrów i blisko 7 tys. piszczałek); w związku z tym każdy manuał obsługuje poniekąd niezależny instrument. O. są instrumentem o znacznych rozmiarach, przeważnie umieszczanym w kościołach nad gł. wejściem, na chórze, zaś w salach koncertowych za estradą (przeważnie z ruchomym kontuarem); piszczałki na wiatrownicach obudowuje się masywną konstrukcją z dobrego drewna (szafą); zewnętrzna ściana szafy nosi nazwę prospektu i jest z reguły wspaniale zdobiona rzeźbiarsko i malarsko (niekiedy, zwł. w organach barokowych, w prospekcie umieszczone są elementy ruchome - np. rzeźby aniołów grających na trąbach, obracający się firmament niebieski); ze względu na ograniczone możliwości ekspresyjne o. (dźwięk ma stałe natężenie) od XVIII w. część głosów umieszcza się w szczelnych pudłach; grający może uchylić za pomocą specjalnego mechanizmu żaluzje drewniane lub metalowe, wywołując wrażenie narastania dźwięku (crescendo); siłę brzmienia instrumentu zwiększa się przez stosowanie kaskadowo uruchamianych łączników, pozwalających osiągnąć efekt tzw. organo pleno (grają wszystkie głosy), jednak maksymalne wykorzystywanie potęgi brzmienia o. jest ograniczane specyfiką akustyczną sali, gdzie je zamontowano, i konstrukcją samej budowli. Historia o. sięga czasów antycznych (w III w. p.n.e. Grek Ktesibios skonstruował instrument, w którym ciśnienie powietrza osiągano przetłaczając wodę z jednego zbiornika do drugiego (o. wodne); o. z miechami wynaleziono w III lub IV w.; w VIII w. zostały wprowadzone do kościołów (był to wówczas instrument niewielki, z kilkunastoma piszczałkami); w X w. w opactwie Winchester zbudowano o. o 400 piszczałkach i dwóch manuałach; w XIV w. skalę diatoniczną uzupełniano dźwiękami chromatycznymi, zastosowano też podział na głosy, wprowadzono pedał; największy rozkwit sztuki organmistrzowskiej przypada na XV-XVII w.; w XVIII w. powstały o. klasyczne, 2-3-manuałowe z pedałem, wyposażone w kilkadziesiąt rejestrów; w epoce baroku wprowadzano do o. liczne głosy tremolowe oraz mikstury oparte na współbrzmieniu dźwięków o niewielkiej odległości interwałowej; wbudowywano także mechanizmy uruchamiające różnego rodzaju bębenki, dzwonki, kołatki. O. współczesne, przeważnie o trakturze elektromagnetycznej, są wzbogacane techniką komputerową.
NAUJALIS, ZIELEŃSKI, POLSKA. MUZYKA PROFESJONALNA, BACH Johann Sebastian, PRYNCYPAŁ, KINOWE ORGANY, ANGIELSKA MUZYKA, PROSPEKT, NOWOWIEJSKI, SILBERMAN
- organy, „kaloryfery”
- organy przetrwalne, przekształcone organy...
- SPICHRZOWE ORGANY, występujące u roślin...