najstarszy pol. utwór poet., pieśń-hymn. Nieznany jest pierwotny, oryginalny tekst. Pierwsze zapisy pochodzą z pocz. XV w. I - tzw. kcyński: zawiera 2 zwrotki z nutami, jest sporządzony na wklejce oprawy kodeksu zawierającego kazania niedzielne wikariusza z Kcyni k. Gniezna, Macieja z Grochowa. II zapis, tzw. krakowski, zawiera 13 zwrotek, z których 2 pierwsze są najstarsze i luźno związane z pozostałymi. Pierwszy druk B. - Statut Łaskiego (1506). Czas powstania pieśni jest przedmiotem sporu językoznawców. T. Lehr-Spławiński datuje ją na 1. poł. XII w., E. Ostrowska - na XI lub 1. poł. XII w., J. Woronczak - na XIII w., S. Urbańczyk na XIII lub 1. poł. XIV w. Po weryfikacji odrzucono tezę o autorstwie św. Wojciecha. B. funkcjonowała jako hymn rel. oraz państwowy. J. Długosz nazywa ją carmen patrium (pieśń ojczysta) i zaświadcza o śpiewaniu przez rycerstwo pod Grunwaldem, Nakłem i Wilkomierzem. Pieśń śpiewano również podczas koronacji Władysława Jagiellończyka. Z czasem straciła uroczysty charakter - w XVII w. została odnotowana jako pieśń dziadowska. XIX w. przywrócił jej dawną rangę: J. Ursyn Niemcewicz umieścił B. na początku Śpiewów historycznych, parafrazował ją J. Słowacki w Hymnie, rozprawę o niej napisał C. Norwid, H. Sienkiewicz przypomniał pieśń w Krzyżakach. Do B. nawiązywali poeci czasu II wojny światowej, m.in. K. K. Baczyński w Modlitwie do Bogurodzicy i T. Gajcy w Modlitwie żołnierskiej. Obie strofy pieśni są tropami (dodatkami) do kończącego je liturgicznego zwrotu Kyrie eleison (Panie, zmiłuj się nad nami). I zawiera prośbę do Maryi o pozyskanie modlącym się Chrystusa, II - prośbę do Chrystusa (z powołaniem się na Jana Chrzciciela), by wysłuchał modlitwy i zapewnił ludziom szczęśliwe życie doczesne i rajską wieczność. Sposób napisania B. świadczy o wysokiej kulturze lit. anonimowego autora. Konstrukcja utworu została podporządkowana zasadzie parzystości, np. 4 święte osoby połączone w pary, podwójne określenia osób (Bogurodzica - dziewica, syn - Gospodzin), pary synonimów (zyszczy - spuści), II strofa dwukrotnie dłuższa od I, paralelne wersy w II strofie, ostatni wers w I strofie złożony z 2 członów zdaniowych - każdy po 2 wyrazy. Ten zdaniowy wiersz ma regularną intonację, średniówkę (z wyjątkiem 1. wersu II strofy), rymy zewn. i wewn. Wykazuje także dużą regularność sylabiczną. Autor umiejętnie operuje przeciwstawieniami i antytezami, dającymi się pogodzić na gruncie wiary chrześc.; np. 'Bogurodzica' (matka) - 'dziewica', 'syn' - 'Gospodzin' (Pan, Bóg). Wykorzystany w pieśni motyw pośrednictwa Maryi i Jana Chrzciciela nawiązuje do Deesis (gr. prośba, modlitwa) - powstałego w Bizancjum przedstawienia Matki Boskiej i Jana Chrzciciela stojących w pozach wstawienniczych koło Chrystusa. Od X w. temat ten rozpowszechnił się w ikonografii zach. Europy, skąd przeniknął do Polski (np. malowidło ścienne w kolegiacie w Tumie k. Łęczycy). Regularność rytmiczna B. nawiązuje (wg T. Michałowskiej) do hymnografii łac. Łączy więc utwór 2 nurty chrześc. tradycji: wschodni i łaciński. Wśród archaicznych form jęz. na uwagę zasługują najstarsze, niewystępujące w innych pol. zabytkach: 'Bogurodzica' i 'dziela' - oba pochodzenia scs., oraz 'Bożyc'. W pieśni występują także inne archaizmy słownikowe (np. 'zwolena', 'przebyt'), fonetyczne (np. 'sławiena'), fleksyjne (np. 'spuści', 'raczy') oraz składniowe (np. szyk wyrazów: 'twego dziela').
- Bogurodzica, słowa „Bogurodzicy”,...
- BOGURODZICA, Bogarodzica
- Bogurodzica, nazywany tak od incipitu...