zespół tendencji w sztuce, architekturze i lit. europ. w 2. poł. XVIII i pocz. XIX w. Reakcja na oświec. racjonalizm, wyrażająca się poszukiwaniem cudowności, tajemniczości i w efekcie zwrotem ku przeszłości, zwł. średniowieczu. W 1. poł. XVIII w. przymiotnik "gotycki" miał zabarwienie pejoratywne - kojarzył się z barbarzyństwem, ciemnotą, zacofaniem. W l. 60. zmienił nacechowanie - od wyd. Zamczyska w Otranto (1764; podtytuł: "opowiadanie gotyckie") H. Walpole'a zaczął znaczyć: pełen cudowności, fantastyki, grozy. Najwcześniej objawił się w sztuce zakładania ogrodów, w architekturze i ikonografii; później - w lit. W niektórych elementach bliski historyzmowi oświec. i osjanizmowi. Ukształtował tzw. powieść gotycką (in. powieść grozy, czarny romans), dramę grozy, powieść zbójecką i rycerską. W poezji wyrażał się gł. w dumach grozy typu balladowego i balladach grozy. Lit. gotycka wykorzystywała wątki sensacyjne (porwania, zabójstwa), oddziaływała nastrojem tajemniczości (ponury pejzaż - noc, burza, wichura), pojawiały się w niej duchy, widma, wampiry, przeczucia, sny, przepowiednie. Miejscem akcji były ruiny i podziemia zamków średniow., a bohaterem tzw. łotr gotycki (zbrodniarz, tyran, okrutnik). Przedmiotem zainteresowania pisarzy stawało się zło - często fascynujące. Odkrywali dwoistość natury człowieka. Inspiracji szukali w dramatach elżbietańskich - zwł. Szekspira. G. w Polsce sprowadzał się do naśladowania obcych wzorów (zwł. franc. i niem.) - najpierw w sztuce zakładania ogrodów (np. Powązki i Puławy I. Czartoryskiej). W lit. reprezentowały go naśladowcze romanse A. Mostowskiej (Zamek Koniecpolskich, Strach w zameczku), wczesne powieści Z. Krasińskiego (Grób rodziny Reichstalów, Mściwy karzeł) oraz przekłady i przeróbki dum i ballad grozy J. Ursyna Niemcewicza, A. E. Odyńca i A. Mickiewicza. Przewrotnym (żartobliwym i ironicznym) wykorzystaniem g. był Rękopis znaleziony w Saragossie J. Potockiego. Pol. twórcy często wykorzystywali scenerię gotycką do celów patriotycznych - ożywiali minioną świetność rycerzy - obrońców ojczyzny. G. wywarł silny wpływ na lit. romant. i postromantyczną, w szczególności na frenetyzm.
- gotycyzm w literaturze, termin pojawił się...
- preromantyzm, zespół tendencji uwidocznionych...
- LEWIS, Matthew Gregory (1775-1818)...