(1888)
powieść E. Orzeszkowej druk. w odcinkach w "Tygodniku Ilustrowanym", ma charakter eposu i zawiera szeroki zakres obserwacji i przemyśleń o nobilitującej wartości pracy. Praca, nauka, korzystanie z osiągnięć postępu cywilizacyjnego otrzymują nowy wymiar, stają się drogą do doskonalenia własnych umiejętności człowieka, równocześnie umożliwiają rozwój społ. i stanowią rodzaj fundamentu przyszłej Polski. Ważnym komponentem akcji właściwej jest powstanie styczniowe, wielokrotnie przywoływane we wspomnieniach Andrzejowej Korczyńskiej, Anzelma Bohatyrowicza, Jana oraz Justyny. Akcja rozgrywa się w latach 80. XIX w. na Grodzieńszczyźnie, a tłem wszystkich wydarzeń jest nadniemeńska przyroda, niezwykle plastycznie opisywana przez autorkę. Czytelnik niemal widzi zielone łąki, czuje zapach pól, słyszy plusk Niemna, poznaje mieszkańców dworu w Korczynie i zaścianka. Właściciel dworu Benedykt Korczyński, niegdyś romantyk i gorący patriota, teraz realista nie potrafiący kierować się uczuciem, od dawna jest skłócony z Bohatyrowiczami, chłopstwem, a nawet własnym synem Witoldem. Jego konflikty mają podłoże ekonomiczne, nie rozumie sensu współpracy z zaściankiem, ale też i nie chce wracać do dawno odrzuconych ideałów powstańczych. Okres zbratania różnych warstw społ. przypomina powstańcza mogiła, jednakowo skrywająca poległych z dworu - Andrzeja Korczyńskiego i zaścianka - Jerzego Bohatyrowicza. Syn Benedykta Witold widzi świat odmiennie niżeli ojciec, staje w obronie mieszkańców zaścianka, ostre starcia kończą się jednak pojednaniem. Mieszkający ze swym stryjem Anzelmem Jan Bohatyrowicz, syn Jerzego, jest zakochany w pannie ze dworu Justynie Orzelskiej, która początkowo opiera się tym uczuciom, ale urzeczona mitem o założycielach rodu Bohatyrowiczów Janie i Cecylii i pomna przestróg Marty Korczyńskiej postanawia wyjść za mąż za Jana. Postawa Witolda i decyzja Justyny pozwalają na zakończenie sąsiedzkich sporów, rodzi się nadzieja na trwałe porozumienie i współpracę.
- NAD NIEMNEM, (lit.)
- NIEMEN, litewski Nemunas, ros.(...)
- kompozycja zamknięta, zwarta, skończona, wewn.(...)