(1884)
powieść H. Sienkiewicza druk. najpierw w odcinkach w warszawskim "Słowie" i krakowskim "Czasie". Zapoczątkowała najgłośniejsze wydarzenie lit. w Polsce końca XIX w., jakim było ukazanie się Trylogii.
Rozmiłowany w ojczystej historii, pochodzący z rodziny o rycersko-wojskowych tradycjach autor pisze ten cykl powieściowy "ku pokrzepieniu serc" widząc, że społeczeństwo pol. po klęsce powstania styczniowego utraciło wiarę w odzyskanie niepodległości. Na kartach powieści pisarz cofa się do wydarzeń minionych i woła do rodaków "nie gaście ducha", bo w dziejach narodu były chwile ciemniejsze, a mimo to ratunek przychodził i Rzeczpospolita trwała. Powieść ma charakter hist.-przygodowy, w której fakty z dziejów Polski ubarwione zostały fikcyjnym wątkiem romansowym. Gł. wydarzeniem hist. przedstawionym na kartach powieści jest powstanie kozackie na Ukrainie w 1648 r. pod wodzą hetmana B. Chmielnickiego, który ukazany został nie całkiem zgodnie z prawdą hist. jako człowiek kierujący się niskimi pobudkami, niemal podstępny barbarzyńca. Ten zabieg pozwolił autorowi na gloryfikację księcia Jeremiego Wiśniowieckiego i zaprezentowanie go jako znakomitego polityka, wielkiego wodza, nieomal ideał cnót rycerskich. Wątek romansowy rozgrywa się między Janem Skrzetuskim, Heleną Kurcewiczówną i Bohunem, z tej trójki tylko Skrzetuski miał pierwowzór hist., dwie pozostałe postaci są w pełni fikcyjne. Czytelnik nie spotyka się zbyt często z piękną Heleną, ale wokół niej czy z jej powodu toczy się wiele wydarzeń i trwa ostra, niekiedy wręcz niebezpieczna rywalizacja Skrzetuskiego z Bohunem, zakończona zwycięstwem tego pierwszego. Fantazja autora powołuje do życia wspaniale zarysowane postacie Zagłoby, Longinusa Podbipięty czy Rzędziana, ich obecność wyraźnie wzbogaca i ubarwia akcję, ma też swoje uzasadnienie w sytuacji hist. Przykuwający uwagę czytelnika obraz wojny rozgrywającej się na kartach powieści nie odpowiada prawdzie hist., wolnościowe dążenia Kozaków przedstawione zostały jako bunt przeciwko prawowitej władzy, a sama wojna nabrała charakteru bratobójczej. Gł. wydarzenia mają dość zróżnicowany charakter: Skrzetuski przypadkowo ratuje życie pułkownikowi kozackiemu Chmielnickiemu wracając z poselskiej misji od księcia Wiśniowieckiego do chana tatarskiego; wojska Rzeczypospolitej ponoszą klęskę w bitwie pod Żółtymi Wodami, potem pod Korsuniem; umiera król Władysław IV; podjęte przez Chmielnickiego próby porozumienia z Wiśniowieckim kończą się niepowodzeniem; toczy się wiele walk - upada Bar, wojska ponoszą klęskę pod Piławcami, dzielnie broni się Zbaraż; nowym królem Polski zostaje Jan Kazimierz. Czytelnik otrzymuje barwny i piękny obraz pol. rycerstwa XVII w., wskrzeszone zostały dawne jego cnoty, idealizowana rzeczywistość nie zawiera oznak anarchii szlacheckiej ani też krzywdy innych stanów. Pisarza interesuje przebieg wypadków wojennych, zabrakło miejsca na prezentację tła obycz., kult. czy społ. Zasady powieści przygodowej (w stylu W. Scotta czy A. Dumasa) wymagały rozgrywania zdarzeń z wykorzystaniem motywów porwań, ucieczki i pogoni, dlatego tak przedstawione zostały przeróżne perypetie Skrzetuskiego, w tym jako konkurenta do ręki Heleny, ten wątek znajduje oczywiście szczęśliwe rozwiązanie. Ekr. w reż. J. Hoffmana (1998).
- OGNIEM I MIECZEM, Powieść z lat dawnych...
- ogień, bać się czegoś jak...
- Podbipięta Longinus, jedna z gł. postaci...