okres w dziejach kultury europ. od końca XVII w. (w Polsce od poł. XVIII w.) do pocz. XIX w. Idea wolności, liberalnej koncepcji jednostki i społeczeństwa, odwołanie się do rozumu i doświadczenia jako narzędzi poznawania świata stanowiły istotę filozofii o. Krytyczna postawa wobec tradycyjnych instytucji, Kościoła, ustaleń nauki znalazła uzasadnienie w racjonalizmie i empiryzmie, te kierunki filoz. stały się źródłem sceptycyzmu rel., a w konsekwencji deizmu, ateizmu oraz libertynizmu. Krytycyzm przyczynił się do rozwoju nauk eksperymentalnych i przyr. (np. I. Newton, K. Linneusz). Drogę do postępu widziano w rozwoju oświaty i nauki, w dziedzinie wychowania szczególną uwagę zwracano na respektowanie naturalnych potrzeb człowieka (J. J. Rousseau), ten typ bohatera pojawił się w lit., np. Przypadki Robinsona Crusoe D. Defoe. Kultura o. miała charakter uniwersalny, jęz. warstw wykształconych stał się franc., rozwinęła się prasa, powstawały nowe instytucje życia kulturalnego (biblioteki, salony lit., kawiarnie i kluby). Podstawową funkcją lit. był dydaktyzm, propagowanie nowych ideałów i wzorców, dziełem sumującym poglądy tej epoki stała się Wielka encyklopedia francuska, której współautorami byli wybitni myśliciele i uczeni (J. d'Alembert, Wolter, Montesquieu, Rousseau, Holbach). Wśród gatunków lit. popularność zdobyła powieść; w Anglii uprawiali ją D. Defoe, L. Sterne, J. Swift, H. Fielding; we Francji A. F. Prvost, P. Marivaux, A. R. Lesage, J. J. Rousseau. Nowym gatunkiem lit. była powiastka filoz. (np. Kandyd Woltera, Kubuś Fatalista i jego pan D. Diderota), upowszechnił się dramat mieszczański (O poezji dramatycznej D. Diderota), ukształtowały się nowe formy publicystyki prasowej (esej i felieton), z tradycją antyczną łączyły się bajka, satyra, oda, poemat heroikomiczny, sielanka, komedia. Początki kultury o. w Polsce wiążą się z działalnością S. Konarskiego, reformatora oświaty i pisarza, rozkwit przypada na czasy panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i zbliżający się upadek państwa. Przemiany w życiu kult. zapoczątkowało powstanie biblioteki Załuskich, ważnym wydarzeniem było otwarcie Teatru Narodowego (1765), powołanie czasopism (m.in. "Monitora", "Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych"), rozwojowi sprzyjał mecenat królewski i magnacki. Główne przesłanki myślowe epoki zawierał prąd lit. zw. klasycyzmem, którego program zawarł F. K. Dmochowski w Sztuce rymotwórczej; wybitnym przedstawicielem był I. Krasicki, autor satyr, bajek, listów poet., poematów heroikomicznych, powieści; pewne jego elementy znajdują się w twórczości S. Trembeckiego i T. K. Węgierskiego. Do rejestrowania uczuć dążyli poeci sentymentalizmu, ich wybranymi gatunkami lit. były sielanka i drama sentymentalna uprawiana przez F. Karpińskiego i F. D. Kniaźnina. Piękno jako wartość podstawowa preferowane było w utworach stylu rokokowego, żartobliwych wierszach poezji salonów m.in. Trembeckiego i Kniaźnina. Wydarzenia polit. przyczyniły się do rozwoju poezji okolicznościowej reprezentowanej m.in. przez J. Jasińskiego i F. Zabłockiego, często jednak z uwagi na radykalny charakter anonimowej. W okresie burzliwych przemian szczególną funkcję pełnił teatr, a sztuki J. Ursyna Niemcewicza (np. Powrót posła) i W. Bogusławskiego (np. Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale) stawały się głosem w publicznej debacie. Myśl społ.-polit. o. reprezentuje publicystyka uprawiana przez S. Staszica, H. Kołłątaja i F. S. Jezierskiego. Na początku XIX w. zaczęły przenikać do Polski idee i prądy przeciwstawne racjonalizmowi i klasycyzmowi, w lit. rozpoczął się spór zwolenników starych i nowych zasad zapowiadając nową epokę.
- oświecenie, „genialna myśl”
- oświecenie, - okres wdziejach kultury...
- OŚWIECENIE, w kulturze eur. okres...