(1903)
dramat S. Wyspiańskiego, kolejny rozrachunek autora ze współcz. Polską zrealizowany w nowatorskiej formie "teatru w teatrze". Bohaterem utworu jest Konrad - prometejska postać z III cz. Dziadów A. Mickiewicza, który skuty kajdanami pojawia się na scenie krakowskiej, by spełnić przeznaczenie, tj. podjąć misję wyzwolenia: Polski z niewoli zaborców, świadomości narodu, samej sztuki. Rozpoczyna swe dzieło od rozmów z reżyserem i aktorami, zamierza bowiem przedstawić widowisko "Polska współczesna", scenę zapełniają postacie wzięte z życia, w których współcześni bez trudu odkryli m.in.: Prymasa - kardynała Puzynę nakazującego posłuszeństwo i pokorę, Prezesa - S. Tarnowskiego reprezentującego ugodowość stronnictwa stańczyków, Reżysera - A. Walewskiego reżyserującego wcześniej Wesele, Karmazyna - reprezentanta szlachty o aspiracjach arystokratycznych, Hołysza - zubożałego szlachcica z wszystkimi objawami sobiepaństwa i pychy. Akt I kompromituje przedstawicieli różnych środowisk społ., ich konserwatyzm i bierność. Walka na myśli z Maskami wypełnia akt II, jest to inscenizowana wypowiedź Konrada-Wyspiańskiego do współcz. sobie Polaków, z której wynika, że dla wolnego bytu trzeba przezwyciężyć zakorzenione w świadomości narod. poglądy romant. koncentrujące uwagę społeczeństwa na przeszłości. Konrad broni również swego prawa do wolności: "Ja tu ogłaszam się wolny / i nikt ducha mego skrępować nie zdoła". Akt III jest polemiką z "poezją grobów" uosabianą przez Mickiewicza, głoszącą hasła męczeństwa i śmierci, dlatego Konrad zatrzaskuje wejście do grobów królewskich z okrzykiem "Poezjo, precz!!! Jesteś tyranem!!", zwycięstwo odnosi jednak tylko w teatrze, został sam na wielkiej, pustej scenie. Dramat. stukanie Konrada do wrót teatru to nawoływanie Wyspiańskiego do zniesienia zapory między sztuką a rzeczywistością, o wyzwolenie sztuki, a wraz z nią narodu i ojczyzny. Po ukazaniu się utworu krytycy wygłaszali sprzeczne opinie, wskazując na brak dramaturgii szczególnie w akcie II, podkreślano jednak nowatorski charakter objawiający się sygnalizowaniem umowności, sztuczności teatru.
- wyzwolenie, wspominać dzień wyzwolenia...
- WYZWOLENIE, .
- teologia wyzwolenia, prąd umysłowy, który...