w mit. gr. największy heros Attyki, syn Ajgeusa (lub Posejdona) i Ajtry. Ajgeus obawiał się swoich bratanków, synów Pallasa, dlatego pozostawił chłopca w Trojzenie pod opieką matki i dziadka; już w dzieciństwie ujawniła się wielka odwaga i siła T. W szesnastym roku życia matka wyjawiła T. tajemnicę jego narodzin i oddała mu pozostawiony przez ojca miecz. T. wyruszył do Aten, w drodze zabił wielu rozbójników i potwory gnębiące ludność (np. Perifetesa, Sinisa, Faję, Skirona, Prokrustesa). Poprzedzony sławą T. przybył do Aten, gdzie Medea usiłowała go otruć, jednak Ajgeus rozpoznał syna po mieczu i uznał za następcę. T. pokonał w walce 50 kuzynów, synów Pallasa, którzy chcieli rozdzielić między sobą dziedzictwo Ajgeusa, po czym dobrowolnie przystał do 7 chłopców i 7 dziewcząt składanych co dziewięć (lub siedem) lat jako ofiara dla Minotaura; była to danina nałożona przez króla Krety Minosa za zabicie jego syna Androgeosa. T. uśmiercił Minotaura, z pomocą Ariadny, córki Minosa, wydostał się z labiryntu i uciekł z Krety razem z królewną. Przybijając do Attyki zapomniał zmienić czarne żagle, które oznaczały przegraną, na białe, symbolizujące zwycięstwo. Ajgeus myślał, że syn zginął, z rozpaczy rzucił się w morze. T. objął władzę w Attyce; stworzył jednolite państwo ze stolicą w Atenach, zbudował wiele budynków publicznych, bił monetę, dokonał podziału społeczeństwa na trzy warstwy: szlachetnie urodzonych, rzemieślników i rolników. Odparł atak Amazonek, które chciały uwolnić porwaną przez T. Antiope. Po jej śmierci poślubił Fedrę. Wiernym przyjacielem T. był Pejritoos; razem porwali nieletnią Helenę ze Sparty, co ściągnęło do Attyki Dioskurów; wyprawili się też do Podziemia po Persefonę, gdzie padli ofiarą własnej zuchwałości, Hades bowiem uwięził ich. Dopiero Herakles uwolnił T., Pejritoos zaś pozostał na wieczność przykuty do Krzesła Zapomnienia. T. powrócił do Aten, ale pozbawiony władzy, przeklął miasto i udał się na wygnanie. Król Skyros Lykomedes, który udzielił mu gościny, podstępnie strącił go ze skały; wg innej wersji T. przypadkowo spadł ze szczytu. Po wojnach perskich wyrocznia delficka poleciła Ateńczykom godnie pochować T. Kimon odnalazł na wyspie Skyros trumnę ze szczątkami ogromnego herosa, które uznano za prochy T. i przeniesiono do Aten. Grobowiec T., tzw. Tezejon, był azylem dla niewolników i biedoty. Losy T. stały się kanwą utworów m.in. A. Gide’a, M. Yourcenar, G. Boccaccia, M. Renaulta; w malarstwie zainspirowały N. Poussina, C. van Loo, O. Kokoschkę.
Tezeusz
Literatura powszechna