(1866)
realistyczna powieść psychol. F. Dostojewskiego, w której historia dokonanego morderstwa, śledztwa i kary za zbrodnię podporządkowana została ukazaniu znaczących prawd etycznych. Akcja powieści toczy się w Petersburgu w okolicach placu Siennego, skupiona jest wokół jednego wątku. Gł. bohater powieści, były student Rodion Raskolnikow, zabija siekierą starą lichwiarkę, by ratować przed nędzą swoją matkę i siostrę, a także by upewnić się, czy należy do tzw. ludzi właściwych. Raskolnikow wyrażał pogląd, że jednostka wybitna (a za taką uchodził we własnym mniemaniu) może przekraczać zasady prawne i normy moralne, a w imię celów wyższych nawet popełnić zbrodnię. Starą lichwiarkę uważał za nikomu nieprzydatną "wesz" społ., jej pieniądze chciał przekazać potrzebującym. Po dokonaniu zbrodni mimo racjonalnej argumentacji Raskolnikow jest rozdarty wewnętrznie, dręczą go wyrzuty sumienia. Na zewnątrz musi stawić czoła Porfiremu Piotrowiczowi, sędziemu śledczemu, który demaskuje tok jego rozumowania. Ostatecznie bohater przyznaje się do popełnienia zbrodni, ustępuje pod wpływem presji Porfirego, zawierza ewangelicznym naukom Soni, prostytutki o niewinnej duszy. Zostaje skazany na katorgę. Na zesłaniu bohater przechodzi przełom duchowy, odrzuca racje rozumu na rzecz ewangelicznej miłości i dobroci. Swoje odrodzenie, powrót do ludzkiej wspólnoty zawdzięcza Soni. Powieść jest oryginalnym połączeniem wątków kryminalnych i społ. (sugestywny obraz ciemnych zaułków Petersburga, różnych interesujących typów, np. Marmieładow, Łużyn, Swidrygajłow) z przesłaniem metafizycznym, wyraża przekonanie pisarza o konieczności duchowego odrodzenia ludzkości. W swojej strukturze Z.i k. jest powieścią polifoniczną (wielogłosową), o czym pisał M. Bachtin: "wypowiedzi postaci nie można w żadnym wypadku utożsamiać z głosem autora, ponieważ [...] bohaterowie Dostojewskiego [...] są nie tylko przedmiotami słowa autorskiego, ale także podmiotami własnego słowa posiadającego bezpośrednią ważkość znaczeniową". Dlatego możliwe w powieści jest np. bezstronne przedstawienie obcych Dostojewskiemu amoralnych poglądów Raskolnikowa.