w mit. gr., od poematów Homera, występuje jako potęga uniwersalna, uosabiająca Kosmos; król bogów i ludzi, władca Olimpu, bóg światła, pogodnego nieba, burz, piorunów, deszczu; utrzymuje na świecie porządek i sprawiedliwość, czuwa nad dochowaniem złożonych przysiąg, poszanowaniem prawa gościnności. Sam podlega Przeznaczeniu (mojry, Fatum), które w późniejszym okresie utożsamia się z nim. Z. zesłał na ludzkość za jej niegodziwość potop ( Deukalion, Pyrra); ukarał Prometeusza za kradzież ognia i podarowanie go ludziom. Z. należy do drugiej generacji bogów, jest najmłodszym synem Kronosa i Rei, która go ocaliła: zamiast syna podała Kronosowi do pożarcia kamień. Wg przekazów Z. urodził się na górze Ida lub Ajgajon na Krecie bądź na szczycie Dikte; opiekowali się nim kuretowie i nimfy, a Amaltea była jego karmicielką. Gdy osiągnął wiek męski, zmusił Kronosa
do zwymiotowania połkniętych dzieci. Wspierany przez rodzeństwo Z. 10 lat walczył przeciwko ojcu i tytanom; uwolnił z Tartaru hekatonchejrów i cyklopów, którzy z wdzięczności podarowali mu grom i błyskawicę i znacząco przyczynili się do odniesienia zwycięstwa. Bogowie podzielili się władzą nad światem: Z. otrzymał Niebo i Ziemię, Posejdon Morze, a Hades Podziemie. Wkrótce jednak olimpijczycy znowu musieli stanąć do walki z gigantami (gigantomachia). Z. miał trzy żony: Metis, Temidę i uznawaną za najważniejszą - Herę, która wydała na świat dzieci: Hekabe, Ejlejtyję i Aresa. Z. był bardzo kochliwy, miał wiele romansów z innymi boginiami (Dione, Eurynome, Latona, Demeter) i śmiertelniczkami (Alkmena, Danae, Io), z których to związków rodzili się herosi (Herakles, Tantal, Perseusz). Miłosne przygody Z. wywoływały gniew Hery, dlatego często przybierał on postaci zwierząt (np. byka, łabędzia). Z. czczono w całej Grecji, szczególnie na Olimpie, gdzie w poświęconej mu świątyni stał posąg dłuta Fidiasza; w Olimpii odbywały się igrzyska ku jego czci. Ptak poświęcony Z. to orzeł. W Rzymie utożsamiano go z Jowiszem, bogiem nieba i opiekunem miasta; świątynia ku jego czci znajdowała się na Kapitolu. Do naszych czasów zachowały się: brązowy posąg Z. miotającego pioruny (V w. p.n.e.), metopa z Herajonu w Selinuncie (poł. V w. p.n.e.), fresk rzym. z Pompejów (I w.). Z. zainspirował w malarstwie A. Carracciego, G.F. Wattsa, P. Veronese; w literaturze Kallimacha (Hymn do Zeusa). Z. jest bohaterem oper N.A. Strungka, J.E. Galliardiego.