PPS
założona 1892 w Paryżu, działała gł. w Król. Polskim (Warszawa, Wilno), wśród emigracji jako Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich; odzyskanie niepodległości uważała za niezbędny (i równorzędny jako cel) warunek realizacji ideałów socjalizmu (na tym tle 1893 odeszli R. Luksemburg, J. Marchlewski i in. tworząc Socjaldemokrację Królestwa Polskiego); do 1905 liczebnie niewielka (partia kadrowa); czołowa siła rewolucji 1905-07: tworzyła związki zawodowe, kierowała strajkami i przeprowadzała akcje zbrojne Organizacji Bojowej; w efekcie stała się partią masową (ok. 55 tys. czł.); 1906 nastąpił rozłam na "starych" (J. Piłsudski, B. Jędrzejowski, W. Jodko-Narkiewicz, F. Perl, L. Wasilewski), którzy utworzyli PPS-Frakcję Rewolucyjną, podporządkowującą odzyskaniu niepodległości cele społ. oraz "młodych" (M. Horwitz-Walecki, M. Koszutska, F. Sachs), którzy powołali PPS-Lewicę, głoszącą równorzędność obu celów; upadek rewolucji doprowadził praktycznie do zaniku Lewicy, zaś Frakcja wróciła do nazwy PPS; 1912-14 przeciw skoncentrowaniu się na czynie niepodległościowym grupy J. Piłsudskiego (A. Prystor, W. Sławek i in.) wyodrębniła się PPS-Opozycja (Perl, T. Arciszewski i in.); podczas I woj. świat. partia odzyskała wpływy w Król. Polskim, wsparta przez robotników (także rolnych) i inteligencję; wielu jej czł. i przywódców znalazło się w Organizacji Wojskowej; z PPS pochodzili pierwsi premierzy rządów odrodzonego państwa (I. Daszyński, J. Moraczewski); IV 1919 zjednoczyła się z Polską Partią Socjal-Demokratyczną Galicji i Śląska Cieszyńskiego i PPS zaboru pruskiego w jednolitą PPS z programem obrony niepodległości, rozwoju samorządności lokalnej, gwarancji praw obywatelskich, rozdziału Kościoła i państwa, równoprawności mniejszości narodowych, częściowej nacjonalizacji przemysłu, reformy rolnej, 8-godzinnego dnia pracy, parlamentu jednoizbowego; od 1924 należała do Socjalistycznej Międzynarodówki Robotniczej; 1926 aktywnie poparła przewrót J. Piłsudskiego oczekując reform ograniczenia prawicy; od 1928 w opozycji (od 1931 bojkotując wybory parlamentarne) ze względu na antydemokratyzm nowych władz, co zostało okupione odejściem zwolenników J. Piłsudskiego; 1929 współorganizowała Centrolew; czołowi działacze zostali poddani represjom (np. skazanie w procesie brzeskim N. Barlickiego, A. Ciołkosza, S. Dubois, H. Liebermana, M. Mastka, A. Pragiera); wpływy partii malały, 1933 liczyła 15 tys. czł.; część przywódców (N. Barlicki, B. Drobner, S. Dubois, A. Próchnik) radykalizowała się, 1935-36 w niektórych okręgach współdziałano z komunistami, lecz władze naczelne odrzuciły ideę jednolitego frontu i porozumiewały się z ludowcami; 1937 proklamowała walkę o Polską Republikę Socjalistyczną z kontrolowanym przez obywateli rządem robotniczo-chłopskim, uspołecznioną wielką własnością i gospodarką planową po obaleniu rządów sanacji; gł. organy prasowe: "Robotnik" (red. M. Niedziałkowski), "Naprzód", "Gazeta Robotnicza", "Dziennik Ludowy", "Przedświt". 1939 formalnie rozwiązana, grupy działaczy powołały Wolność, Równość, Niepodległość popierającą rząd na emigracji, a 1941 lewicową organizację Polscy Socjaliści (A. Próchnik); na emigracji działał Komitet Zagraniczny PPS (A. i L. Ciołkoszowie, J. Kwapiński, Lieberman, Pragier, J. Stańczyk); od 1944 WRN wróciła do pierwotnej nazwy; wskutek uniemożliwienia legalnych działań częściowo została w konspiracji, wielu czł. aresztowano i skazano, część przedostała się za granicę; grupy opowiadające się za współpracą z PPR i PKWN utworzyły IX 1944 Odrodzoną PPS (E. Osóbka-Morawski, B. Drobner, S. Matuszewski), do niej przyłączyła się część działaczy PPS-WRN (J. Cyrankiewicz, S. Szwalbe); partia rozrosła się od kilku tys. czł. 1944 do ponad 600 tys. w połowie 1947; ścierały się w niej koncepcje równoprawnych sektorów gospodarki (państwowy, spółdzielczy i prywatny), handlu spółdzielczo-prywatnego, humanizmu socjal. (Cz. Bobrowski, J. Hochfeld, J. Mulak) z programem bliskim PPR (gospodarka i handel w całości upaństwowione, kolektywizacja rolnictwa) i dążeniem do zjednoczenia obu partii (Cyrankiewicz, Matuszewski), co po usunięciu ponad 200 tys. czł. PPS nastąpiło XII 1948. Na uchodźstwie od 1939 nieprzerwanie działał Centralny Komitet Zagraniczny PPS, nie uznający zjednoczenia z PPR; XI 1987 PPS wznowiła działalność w kraju; po kilku rozłamach 1990 połączyła się (nie przystąpiły drobne grupy, np. Odrodzona PPS E. Osóbki-Morawskiego) pod honorowym przewodnictwem L. Ciołkoszowej; z przewodniczącym Rady Nacz. J.J. Lipskim, po jego zgonie P. Ikonowiczem; 1993-94 w składzie Sojuszu Lewicy Demokratycznej (wtedy L. Ciołkoszowa i in. podjęli odrębną działalność); 1997 kolejny kryzys wobec decyzji o ponownym wejściu w skład SLD przed jesiennymi wyborami parlamentarnymi.
PUŻAK, , SOCJALDEMOKRACJA, PAJĄK, PPS-LEWICA, PROLETARIAT II, BARLICKI Norbert, PROLETARIAT III, PRAUSS, PPS - FRAKCJA REWOLUCYJNA
- Polska Partia Socjalistyczna-Lewica, partia zał. w 1906 po...
- Polska Partia Socjalistyczna, (PPS)
- POLSKA PARTIA SOCJALISTYCZNA PROLETARIAT, .