najogólniej określenie zbioru różnych doktryn społ.-ekonomicznych, ideologii i ruchów polit. zmierzających do emancypacji klasy robotniczej (proletariatu) i dzięki temu osiągnięcia większej sprawiedliwości społ.; słowo s. pojawiło się 1827 w czasopiśmie Owena "Cooperative Magazine", ale za jego twórcę uważany jest P. Leroux, który używał go jako określenia pejoratywnego na zjawisko nadmiernego uspołecznienia; termin szybko upowszechnił się we Francji jako przeciwieństwo "indywidualizmu" i został spopularyzowany przez prace V. Considéranta (Zasady socjalizmu, 1847), L. Blanca (Socjalizm. Prawo do pracy, 1848) i P.J. Proudhona. W swoich początkach s. miał gł. implikacje polit. przeciwstawiając się liberalizmowi i głosząc nadrzędność państwa nad jednostką, implikacje ekon. (uspołecznienie środków produkcji) pojawiły się dopiero dzięki pracom K. Marksa. Ogólnie s. wskazywał na konieczność uprzywilejowania przez państwo społ. własności środków produkcji (np. spółdzielczej - jak u E. Abramowskiego) względem inicjatywy prywatnej, przy czym istniały duże różnice w określeniu metod i form uspołecznienia środków produkcji. Zwolennicy środków radykalnych uważali się za komunistów i przez długi czas uważani byli za sekciarski nurt w obrębie s.; komuniści z czasem (w teorii marksizmu-leninizmu) zaczęli uważać s. za etap wstępny w drodze do społeczeństwa komunistycznego (stąd nazwa ZSRR i określenie jego satelitów jako obozu "państw socjalistycznych"), pierwszą fazę rewolucji, która miała doprowadzić do w pełni bezklasowego społeczeństwa. To znaczenie s. było kontestowane przez doktryny s., które (zwł. po rewolucji październikowej w Rosji) stały się podstawą ideologi partii socjaldemokratycznych. Zgodnie z programem przyjętym 1951 przez Międzynarodówkę Socjalistyczną s. miał być alternatywą zarówno wobec kapitalizmu, jak i komunizmu, oznaczając: 1. możliwą w warunkach zachowania demokracji parlamentarnej społ. kontrolę nad środkami produkcji, 2. ustanowienie "gospodarki mieszanej", 3. ograniczoną do dziedzin strategicznych nacjonalizację środków produkcji, 4. umożliwiający elementy planowania interwencjonizm państwowy, 5. rozbudowywanie systemu bezpieczeństwa socjalnego i opieki społ., co miała zapewnić regulacja podziału dochodu nar., w konsekwencji doprowadzając do zbudowania państwa dobrobytu. Współcześnie s. jako deklarowana doktryna ulega zawężeniu i sprowadza się do systemu wartości, w którego obrębie szczególną wagę nadaje się takim wartościom jak równość, sprawiedliwość społ. i solidarność względem upośledzonych grup społ., natomiast postulat zmiany stosunków własnościowych (niezależnie od proponowanych sposobów jego realizacji) po upadku komunizmu przestał stanowić część doktryny socjalistycznej.
LIPPMANN, PREUSS, WŁOSKA PARTIA KOMUNISTYCZNA, KRÓLIKOWSKI, JAURS, BEN BELLA Ahmed, MILICJA LUDOWA ROBOTNICZEJ PARTII POLSKICH SOCJALISTÓW, ZETKIN, ORGANIZACJA MŁODZIEŻY TOWARZYSTWA UNIWERSYTETU ROBOTNICZEGO, KOLEKTYWIZACJA