1. ogólna nazwa socjaldemokratycznych partii politycznych; 2. ruch społ., zainicjowany przez środowiska robotnicze; zmierzał do zastąpienia systemu gospodarki kapitalistycznej - socjalistycznym; później żądania te ograniczono do kwestii złagodzenia napięć między kapitałem i pracą oraz wyrównania dysproporcji między poszczególnymi klasami i warstwami społecznymi. Pierwszą partią tego typu była niem. Socjaldemokratyczna Partia Robotników, zał. 1869 (po raz pierwszy użyto wtedy określenia s.); powstające w 2. poł. XIX w. partie socjaldemokratyczne zrzeszone były od 1889 w II Międzynarodówce, w której najważniejszą rolę odgrywała Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD); ob. największymi partiami socjaldemokratycznymi w Europie są: Partia Pracy (W. Brytania), SPD, Socjaldemokratyczna Partia Austrii, Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza, Norweska Partia Pracy, Duńska Partia Socjaldemokratyczna, Partia Socjalistyczna (Francja), Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza, Portugalska Partia Socjalistyczna; większość partii socjaldemokratycznych (także w obu Amerykach, Afryce, Azji i Australii) należy do Międzynarodówki Socjalistycznej (należą do niej również dwie pol. partie, deklarujące się jako socjaldemokratyczne: SLD oraz Unia Pracy); najwybitniejsze postaci s. europejskiej w ostatnich dwu dekadach XX w. to m.in.: W. Brandt, B. Kreisky, F. Mitterand, F. Gonzáles, O. Palme, M. Soares. Programy partii socjaldemokratycznych pierwotnie opierały się na teorii walki klasowej, pracy i kapitału sformułowanej przez K. Marksa i F. Engelsa uznając, że drogą do zmiany niesprawiedliwego ustroju polit. i społ. jest rewolucja; na przełomie XIX i XX w. wyodrębnił się nurt rewizjonistyczny (E. Bernstein), postulujący przemiany na drodze stopniowych reform; s. wykluczyła rewolucję jako metodę walki o przeobrażenia ustrojowe (takie stanowisko zajęły m.in. Polska Partia Socjalistyczna oraz żydowska partia robotnicza, Bund); uznawała ustrój polit. i ekonomiczny ZSRR za zaprzeczenie ustroju socjalistycznego; większość partii socjaldemokratycznych (aż do lat 60.) sądziło, iż właściwą drogą do realizacji ich celów jest stopniowe upaństwowienie przem. (szczególnie wytwarzającego środki produkcji), rozbudowa systemu samorządów pracowniczych oraz wprowadzenie centralnego planowania (ciekawy program sformułował w latach 30. pol. ekonomista, O. Lange, który opowiadał się za koncepcją pogodzenia pewnych cech gospodarki socjalistycznej z regułami wolnego rynku, tzw. socjalizm rynkowy); stopniowo jednak odchodzono i od tych tez w stronę keynesowskiej wizji "państwa dobrobytu": pełnego zatrudnienia, równości szans w dostępie do oświaty, kultury, służby zdrowia, wyrównania dochodów; istotny zwrot w strategii s. dokonał się po zjeździe SPD w Bad Godesberg, gdzie sformułowano tezę, iż celem partii powinna być budowa modelu państwa opiekuńczego, w którym z jednej strony zostaną zaspokojone dążenia posiadaczy środków produkcji, z drugiej zaś żądania pracowników; w największym stopniu cel ten osiągnęła s. w krajach skandynawskich (Szwecja), Austrii (model partnerski) i częściowo w Niemczech Zach. (społeczna gospodarka rynkowa). Systemy te, opierające się na swoistej umowie między pracodawcami, pracownikami i państwem, określa się mianem neokorporacjonizmu. W podobnym kierunku zmierza także s. w Australii, Izraelu, niektórych krajach azjatyckich. Poczynając od 2. poł. lat 80. model państwa opiekuńczego wydaje się przeżywać kryzys, gł. na skutek wyczerpywania się możliwości budżetowych państwa; składają się na to gł. społ. skutki rewolucji przemysłowej (np. ograniczenie produkcji w przem. ciężkim i wydobywczym); innym czynnikiem jest wyraźne starzenie się społeczeństw i wzrost liczby ludzi w wieku poprodukcyjnym oraz kurczenie się warstwy robotników, tradycyjnej bazy s., przy jednoczesnym wzroście liczebności warstwy drobnych posiadaczy i ludzi świadczących usługi, dla których podnoszenie podatków (jedna z metod ratowania budżetu dla wypełnienia zadań państwa opiekuńczego) jest równoznaczne z ograniczaniem zasady wolności rynku i hamowaniem dynamiki społecznej. Mimo wyraźnego załamania programowego s. jest nadal dynamiczną formacją polit. (1997 zwycięstwa wyborcze we Francji i W. Brytanii, silna pozycja w państwach postkomunistycznych), m.in. ze względu na jej racjonalizm w kwestiach światopoglądowych (stosunek do religii, problemu aborcji, świeckości państwa, równouprawnienia kobiet, mniejszości narodowych i seksualnych).
- socjaldemokracja, określenie ruchu polit.,...
- SOCJALDEMOKRACJA POLSKA, SdPl
- SOCJALDEMOKRACJA KRÓLESTWA POLSKIEGO, .