organizacja o charakterze sojuszu polit. i militarnego, utworzona na podstawie układu zawartego 14 V 1955 w Warszawie między Albanią (wystąpiła 1968), Bułgarią, Czechosłowacją, NRD, PRL, Rumunią, Węgrami i ZSRR; powstał jako reakcja na utworzenie NATO i przyjęcie do Sojuszu Północnoatlantyckiego RFN (1955), miał za zadanie koordynować politykę ZSRR i jego satelitów wobec Zachodu; wykorzystywany do realizowania zasady politycznej hegemonii ZSRR wobec krajów od niego zależnych (wojska U.W. interweniowały 1968 w Czechosłowacji, w czasie tzw. praskiej wiosny; wg rozmaitych opinii miały interweniować 1981 w Polsce). Główne organy U.W.: Doradczy Komitet Polityczny i Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych z siedzibą w Moskwie (podlegały mu Zjednoczone Siły Zbrojne, ZSZ), Komitet Ministrów Spraw Zagranicznych z własnym Sekretariatem, Komitet Ministrów Obrony, Naczelny Dowódca ZSZ, Sztab ZSZ; wpływy U.W. przekraczały jego oficjalne granice w wyniku działalności służb informacyjno-wywiadowczych (gł. w Trzecim Świecie, a także w najważniejszych państwach NATO); teoretycznie obronna funkcja U.W. obejmowała strategię prewencyjnego zmasowanego uderzenia sowieckiego na obszary różnych krajów-czł. NATO; w wyniku przemian w Europie Wsch. na przełomie 1989 i 1990 ZSRR wyrzekł się roli hegemona i odstąpił od zasady ograniczonej suwerenności członków U.W.; III 1991 rozwiązano wszystkie struktury wojskowe (łącznie ze Zjednoczonym Dowództwem Sił Zbrojnych), pozostawiając DKP oraz Komisję Rozbrojeniową jako organy konsultacji w toczących się rokowaniach wiedeńskich z NATO; 1 VII 1991 zostały rozwiązane organy polityczne i podpisano protokół o likwidacji paktu.
- UKŁAD WARSZAWSKI, .
- Układ Warszawski, organizacja polityczno-wojskowa...
- Układ Warszawski, formalnie Układ o Przyjaźni,...