najdawniejszymi zabytkami a. preromańskiej są ślady z X w. odkryte na wzgórzu Salwator w Krakowie, resztki rotundy Św. Feliksa na Wawelu, ruiny na Ostrowie Lednickim k. Gniezna. A. romańska rozprzestrzeniła się w XI-XIII w.; cechują ją masywne mury z wąskimi otworami okiennymi, umiarkowana wysokość budowli, wieże, kaplice w układzie promienistym, apsydy; ciężar sklepienia opiera się na całych ścianach podtrzymywanych kolumnami; zachowały się przede wszystkim zabytki sakralne: kościoły i klasztory w Krakowie, Strzelnie, Tumie, Czerwieńsku, Opatowie. Na początku XIII w. zaczyna się upowszechniać a. gotycka (ostre łuki, strzelistość budowli, wysokie okna, ciężar sklepienia opiera się na przyporach lub łukach przypornych). Zabytkami a. gotyckiej są m.in. katedra we Wrocławiu, Katedra Wawelska, ratusze we Wrocławiu i Toruniu, Dwór Artusa w Gdańsku, zamek w Malborku. Zabytki a. renesansowej to m. in. Kaplica Zygmuntowska, attyki i dziedzińce arkadowe na Wawelu, ratusze w Poznaniu, Sandomierzu, kamienice mieszczańskie oraz mury obronne w Gdańsku. W stylu a. barokowej utrzymane są rezydencja Jana III w Wilanowie oraz Aula Leopoldina we Wrocławiu. Zabytkami a. rokokowej są m.in. Ogród Saski, Pałac Brhla; klasycystycznej - rezydencja w Puławach, pałace w Wilnie, neoklasycystycznej - dworki wiejskie, fasada Belwederu, Teatr Wielki w Warszawie. Zachowane budowle secesji to przede wszystkim kamienice Krakowa, Poznania, Gdańska, Wrocławia. A. modernizmu (l. 30. XX w.) i a. socrealizmu stosuje dekoracyjność kosztem walorów użytkowych (Pałac Kultury i Nauki, Plac Konstytucji w Warszawie). Zob. architektura, architektury style, założenia pałacowo-ogrodowe, urbanistyka.
- architektura, 1) umiejętność kształtowania...
- ARCHITEKTURA, sztuka kształtowania...
- ARCHITEKTURA KRAJOBRAZU, wyodrębniona dziedzina...