(gr.)
filoz.-rel. typ teozofii oparty na gnozie; obejmuje prądy i systemy niezależnie od różnic dzielących poszczególne kierunki i typy kultów, od późnego przedchrześcijaństwa, w okresie wczesnochrześcijańskim ok. II-III w. do czasów późniejszych. Ma charakter mistyczny, ezoteryczny, zgłębiający tajemnice wiary dzięki refleksji filozoficznej. Na wschodzie cesarstwa rzym. łączył elementy religii wsch. i hellenistycznych systemów filoz., interpretując np. platonizm, i w pewnym zakresie pitagoreizm, za pomocą teologii. Był również filozoficzną interpretacją Tory, nauk judaistycznych i ksiąg sakralnych. G. stworzył dwa nurty religii filoz., manicheizm i mazdaizm, oraz zaszczepił istniejącym systemom cechy ezoteryczne, Na gruncie wczesnochrześcijańskim przedstawiciele g. (np. Bardezanes, Marcjan z Synopy, Bazylides, Walentyn) byli przekonani, że posiadają wyższą wiedzę niż głoszona przez oficjalne przekazy kośc., podkreślali cechy swego wtajemniczenia. Większość chrześc. nurtów uznała g. za herezję. Z g. wywodzą się systemy rel.-filoz., np. pryscylianie, panlicjanie, bogomili, katarowie.
- gnostycyzm, (gr. gnostikos )
- GNOSTYCYZM, kierunek w filozofii...
- irracjonalizm, (łac. irrationalis...