(do 1989)
"różnorodność i rozbicie" określają dramatyczne węzły sprzeczności pol. prozy powojennej, wyróżnić w niej można (wg kryterium hist.-literackiego) trzy okresy: lata 1945-55, lit. krajowa realizowała socrealizm jako metodę twórczą, obok niej rozwijała się proza emigracyjna "za żelazną kurtyną"; lata 1956-76, popaździernikowa odwilż, prozę wypełniały tematy neutralne z punktu widzenia interesu władzy oraz tematy aktywnie opisujące rzeczywistość; lata 1976-89, dojrzewał przełom (między Grudniem a Sierpniem), w życiu lit. powstały niezależne wydawnictwa, tajny kolportaż, drugi obieg; z punktu widzenia kryteriów artystycznych w p.p. (1945-89) zdaniem E. Balcerzana wyróżniamy 7 nurtów prozy, orientacje: socjologiczną, zwaną też socjolingwistyczną, u jej źródeł tkwi wiedza o faktach, trwa też spór na temat peryferii, "neutralności" jako domeny wolności, honoru i wierności lub zniewolenia w prozie, np. E. Schuberta Panna Lilianka, M. Białoszewskiego Pamiętnik z powstania warszawskiego, K. Sakowicz Po bólu, M. Hłaski Piękni dwudziestoletni, K. Orłosia Cudowna melina, T. Siejaka Próba, Pustynia, T. Konwickiego Kompleks polski, M. Nowakowskiego Raport o stanie wojennym; mitograficzną, jej źródła znajdują się poza empirią: w wyobraźni autorów, w folklorze, w baśni, w stylizacji poetyckiej języka w prozie, np.: T. Nowaka Takie większe wesele, E. Stachury Siekierezada, T. Konwickiego Kronika wypadków miłosnych, Cz. Miłosza Dolina Issy; psychiatryczną, u jej źródeł tkwi dramat człowieka, psyche, w lit. obrazach atrofii świadomości, w analizie dewiacji, stanów granicznych, obiektem obserwacji bywają też późna starość, objawy paranoi, schizofrenii, "wyzwolenia" mistyczne unicestwiające człowieka,
wyraz buntu przeciw grozie istnienia
"w ogóle", np.: K. Brandysa Bardzo starzy oboje, J. Andrzejewskiego Już prawie
nic, E. Stachury Wszystko jest poezją, J. Krzysztonia Obłęd, A. Kijowskiego Oskarżony; kulturoznawczą, podstawą są lit. studia nad więzią kultury pol. z kulturami obcymi, próba uchwycenia fenomenu "polskości" na tle rozmaitych "obcości" etnicznych, rodzimość i obcość, rekonstrukcja wielonarodowości jako źródła napięć lub życia w harmonii, obecna np.: T. Parnickiego Tylko Beatrycze, T. Konwickiego Kronika wypadków miłosnych, J. Mackiewicza Droga donikąd, S. Vincenza Na wysokiej połoninie, S. Dygata Dworzec w Monachium, A. Szczypiorskiego Początek, H. Grynberga Drohobycz, Drohobycz...; kosmologiczną - jej tematykę stanowią fantazje na temat kosmosu i przyszłych form świata, obce cywilizacje, przede wszystkim S. Lema Powrót z gwiazd; literaturoznawczą, u której źródeł tkwi odejście od tradycyjnych struktur powieściowych, autorytetem stał się chwyt literacki, kunszt formy artystycznej, nastąpił rozwój prozy autotematycznej przemawiającej do czytelnika językiem zwierzeń pisarskich, eseizacja powieści, np.: J. Andrzejewskiego Miazga, W. Woroszylskiego Literatura, W. Macha Góry nad czarnym morzem; autobiograficzną - nową jakością (zastępującą typową epikę) jest pojawienie się gat. paraliterackich: wykład norm poetyki, list, dziennik, pamiętnik, szkic wspomnieniowy o drugim człowieku, reportaż, esej filoz., pamflet publicyst., np.: J. Przybosia Zapiski bez daty, A. Kuśniewicza Mieszaniny obyczajowe, J. Hena Nie boję się bezsennych nocy, T. Konwickiego Wschody i zachody księżyca, A. Wata Mój wiek, K. Brandysa Miesiące, G. Herlinga-Grudzińskiego Dziennik pisany nocą.
- POLSKA. LITERATURA. OKRES 1944-49, pierwsze lata powojenne...
- Buczkowski Leopold, (1905-89)
- NUROWSKA, Maria (ur. 1944)