zw. Matką Boską
podług Ewangelii żona Józefa z Nazaretu i matka Jezusa Chrystusa; w myśl dogmatów chrześc. teologii wprowadzonych 1854 przez Piusa IX, dziecko było owocem niepokalanego poczęcia (M. zachowała dziewictwo); M. po śmierci została wniebowzięta z duszą i ciałem; jej szczególny kult rozwija się w Kościołach kat. i prawosławnym; liczne maryjne sanktuaria kat., jak Jasna Góra w Częstochowie, Ostra Brama w Wilnie, Fatima, Loreto, Lourdes, prawosławne: Poczajów, Berdyczów, Kazań i in. Przedstawienia M. są jednym z gł. tematów w sztuce chrześcijańskiej, występują od II w.; najstarsze w pozie orantki lub siedzącej z Dzieciątkiem na kolanach; wiele typów ikonograficznych wizerunków M. wykształciło się w Bizancjum (z Dzieciątkiem na lewym ramieniu, z wyobrażeniem młodzieńczego Chrystusa w medalionie trzymanym przez M. i inne); w sztuce romańskiej dominował typ M. surowej i majestatycznej, liczne wizerunki pojawiły się w gotyku (Madonna na lwach, na półksiężycu, z jednorożcem, w wieńcu różanym, w ogrodzie zamkniętym, piet), często przekazywały treści symboliczne; w XV w. wykształcił się typ Pięknej Madonny - ideału piękności kobiecej; ta tendencja przybrała na sile w sztuce renesansu, M. przedstawiano w idyllicznych scenach rodzajowych, niekiedy rezygnowano nawet z ukazywania atrybutów boskości (w krzewie różanym, w płaszczu opiekuńczym); popularne były też wyobrażenia M. związane z Męką Pańską (piet, Matka Boska Bolesna - Dolorosa); w 2. poł. XVI w. nastąpił powrót do b. reprezentacyjnych i mistyczno-symbolicznych wizerunków M. (Maria Królowa Niebios, M. Wniebowzięta - ukazana w koronie gwiazd, promienistej mandorli, z księżycem u stóp); późniejsze wizerunki M. nawiązywały do wcześniejszych typów ikonograficznych. Licznie występowały też w sztuce sceny z życia M., tzw. cykle maryjne, zaczynające się od przedstawienia wydarzeń z życia rodziców M. (Anny i Joachima) i poprzez Zwiastowanie, Nawiedzenie, Narodzenie itd.; kończyły się zaśnięciem M. i jej Wniebowzięciem. Do popularnych atrybutów i symboli należą: korona, berło, słońce, księżyc, gwiazdy, białe lilie (czystość), irysy (ból), róże, konwalie, orliki, jabłko, jednorożec, płaszcz opiekuńczy (którym M. osłania wiernych), Ogród Zamknięty, Wieża Dawidowa, Studnia Zapieczętowana i inne.
MADONNA, PIET, ZWIASTOWANIE, MATKA BOSKA