ruch gosp.-społ. rozwijany od połowy XIX w. dla samoobrony ekon. uboższych grup społ.; zapoczątkowany w Europie 1844 przez bryt. tkaczy z Rochdale, którzy założyli spółdzielnię spożywców pn. Stowarzyszenie Sprawiedliwych Pionierów; obok zrzeszeń konsumentów tworzono spółdzielnie pracownicze wytwórców, zaopatrzenia i zbytu (zwł. w rolnictwie), oszczędnościowo-pożyczkowe, kredytowe i in.; powstawały w różnych środowiskach: robotniczych, rzemieślniczych, chłopskich (kółka rolnicze i in.); oparte na członkostwie dobrowolnym, demokratycznym zarządzaniu przez obieralne władze, statutowym podziale zysków, dokształcaniu czł.; rozwijały się zwł. w Anglii, Francji, Niemczech, Skandynawii; 1895 powołano Międzynar. Związek Spółdzielczości zrzeszający organizacje krajowe i pojedyncze spółdzielnie (1992 obejmował 194 organizacje z 82 krajów, liczące ponad 660 mln czł.); w Polsce tradycje s. sięgają Hrubieszowskiego Tow. Rolniczego (1816), a S. Staszic jest uznawany za pioniera s. chłopskiej w Europie; idee i organizacje s. rozwijali w Królestwie Polskim E. Abramowski (kooperatyzm), S. Wojciechowski, w Galicji F. Stefczyk (kasy jego imienia), w zaborze prus. księża A. Szamarzewski, P. Wawrzyniak, S. Adamski i in.; w II RP (1937) liczyła blisko 14 tys. zrzeszeń z ponad 3 mln czł. (gł. rolników); rozwinięte było mleczarstwo, drobny handel; wyjątkami były uspółdzielczone wsie (np. Lisków); s. prowadziła m.in. aktywną działalność kult.-społ., gł. na wsi i w miasteczkach; podczas II woj. świat. Niemcy zniszczyli s. na obszarach wcielonych do Rzeszy, a w GG podporządkowali ją swym celom; po wojnie s. podjęła nowe formy działalności (osadnictwo na ziemiach zach. i płn., mechanizacja roln. i in.); od 1947 zaczęto ograniczać samodzielność s., włączono ją do państwowego planowania gosp. i podporządkowano adm. ogólnej i terenowej; do 1955 państwo przejęło cały dobytek spółdzielni mleczarskich, ogrodniczych, ośr. maszynowe, przem. spoż., handel hurtowy i wiele sklepów; zlikwidowano Centralę Spółdzielni Mieszkaniowych, Spółdzielczy Inst. Badawczy, s. uczniowską w szkołach (za łamanie zasad s. Polskę usunięto z Międzynar. Związku Spółdz.); po X 1956 przywrócono większość spółdzielni mleczarskich, ogrodniczych, mieszkaniowych, uczniowskich, Spółdzielczy Inst. Badawczy; od lat 60. rozwijano s. mieszkaniową; 1961 nadal próbowano kierować s. poprzez centralną biurokrację; co prawda rozwiązano powołany Centralny Związek Spółdzielczy, ale wprowadzono Nacz. Radę Spółdzielczą i centralne związki branżowe; 1964 s. Polska wróciła do MZS; 1981 wywalczono samodzielność s. mleczarskiej, ogrodniczej i "Samopomocy Chłopskiej"; wbrew przeciwnościom ustrojowym s. (często jednak stanowiąca tylko szyld, bo nie oparta na aktywności swych czł.) opanowała drobny handel (zwł. wiejski), skup produktów roln., liczyła się w przetwórstwie spoż., usługach i zaopatrzeniu roln., gastronomii, budownictwie mieszkaniowym; w handlu zagr. ważną pozycję na rynku warzyw i owoców miał Hortex, w eksporcie artykułów roln. - Polcop, innych artykułów spoż. - , liczył się też wywóz wytworów spółdzielczości pracy; 1988 w ponad 15 tys. spółdzielniach (z mieszkaniowymi) było przeszło 15 mln czł., a udział s. w dochodzie narodowym wytworzonym sięgał 9%; po 1989 zmiany gosp. podcięły byt wielu spółdzielni (m.in. w handlu detalicznym), nieliczne tylko potrafiły się dostosować do nowych warunków.
- START, ogólnopolskie zrzeszenie...
- POLSKIE STRONNICTWO LUDOWE-LEWICA, utworzone 1913 z rozłamu...
- Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska, legalna partia zał.(...)