STASZIC

Stanisław (1755-1826)

uczony (filozof, przyrodnik), działacz i pisarz polit. okresu Sejmu Czteroletniego i okresu porozbiorowego, organizator i mecenas nauk o ziemi w Polsce, tłumacz; ksiądz rzymskokat. (święcenia kapłańskie przyjął w Poznaniu 1778/79, jednak obowiązków duchownych nie wykonywał, przyjąwszy stanowisko zdecydowanie antyklerykalne i antykościelne); w czasie studiów zagr. (Lipsk, Getynga, Paryż) zetknął się z racjonalistycznym i radykalnym nurtem oświecenia w zach. Europie; po powrocie do kraju Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego oraz profetyczne Przestrogi dla Polski, w których dał gruntowną analizę wynaturzeń i anachronizmów pol., ostrzegł przed realną możliwością utraty niepodległości oraz przedstawił zarys reform, opartych na sojuszu szlachty i mieszczaństwa, wymierzonym w oligarchię magnacką; po raz pierwszy w pol. piśmienictwie polit. pojawia się w tym dziele socjologiczne ujęcie społeczeństwa nie jako luźnego zbioru jednostek, ale jako całości, spojonej "istnością moralną", z czego wyprowadził S. postulat podporządkowania losu jednostkowego dobru powszechnemu. 1790-91, a więc w okresie szczególnie ożywionej debaty o przyszłości kraju oraz w momencie uchwalania Konstytucji 3 Maja przebywał za granicą; z tego też powodu nie związał się z powstaniem kościuszkowskim; od 1801 ponownie w Warszawie, organizator Tow. Przyjaciół Nauk, którego był hojnym mecenasem; faworyzował nauki techniczne i przyrodnicze oraz studia nad ojczystą historią, uznając wyższość praktycznych zastosowań wiedzy nad "nauką czystą"; 1798 rozpoczął pionierskie, choć jeszcze amatorskie, badania geologiczne, które zaowocowały szeregiem rozpraw naukowych, inwentaryzujących dostępne współczesnym zasoby naturalne ziem pol. (O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski). Poglądy S. stopniowo ewoluowały: nie był zwolennikiem Napoleona, zaś 1815 opowiedział się za zjednoczeniem Słowian pod berłem ros. cesarza (Myśli o równowadze polskiej w Europie); zasłynął już wtedy jako organizator nowego, jednolitego systemu szkolnictwa, z rozwiniętą siecią elementarnych szkół wiejskich; był m.in. czł. Rady Stanu, Komisji Oświecenia (od 1817 wiceministrem), Komisji Spraw Wewn., generalnym dyr. Dyrekcji Przemysłu i Kunsztów; organizował wyższe szkolnictwo techniczne (Szkoła Akademiczno-Górnicza, Instytut Politechniczny; przygotowanie i uruchomienie Szkoły Gł. W-wskiej - zalążka uniw.); 1819 podpisał dekret o wprowadzeniu cenzury, co przyczyniło się do poważnego zachwiania jego autorytetu; od tego momentu popadał w coraz ostrzejsze konflikty z otoczeniem; 1824 złożył dymisję ze wszystkich funkcji i zajął się wyłącznie pracą pisarską; najważniejszym dziełem ostatniego okresu życia S. jest obszerny poemat historiozoficzny Ród ludzki; bogaty w warstwie myślowej, ale będący porażką lit. Pogrzeb S. zamienił się w wielką manifestację patriotyczną, a liczni poeci poświęcili jego postaci żałobne poematy i wierszowane apologie; w Pile, rodzinnym mieście S., znajduje się jego pomnik.

CIECHOCINEK, SPÓŁDZIELCZOŚĆ, POLSKA. NAUKA. PO 1795, MUZYKOLOGIA, POLSKA. OŚWIATA, OŚWIECENIE, KIELCE, TATERNICTWO, HRUBIESZÓW, MORSKIE OKO

• Staszic Stanisław, (1755-1826)
• Staszic Stanisław, (1755-1826)
• Staszic Stanisław, (1755-1826)