sport wysokogórski, zdobywanie szczytów górskich; w Tatrach zw. taternictwem, w Himalajach - himalaizmem, w Andach - andynizmem; w uprawianiu a. wykorzystuje się specjalistyczny sprzęt (liny, haki, raki, maski tlenowe itp.); najwyżej cenione są pierwsze wejścia i nowe trasy; potem rywalizację wzbogacano o pierwsze wejścia w określonej porze roku, o rezygnację z ekip wspomagających, obozów przejściowych, poniechanie maski tlenowej itp.; 1786 odnotowano zdobycie Mont Blanc, ale rzeczywisty rozwój a. nastąpił w 2. poł. XIX w. obejmując najpierw g. Kaukazu, następnie Himalaje i Andy; wys. 8000 m pierwsi osiągnęli 1922 Anglicy; pierwszy ośmiotysięcznik (Annapurna, 8091 m) pierwsi zdobyli Francuzi; najwyższy szczyt świata Mount Everest 8 850 m (wg obliczeń z 1999; dawn. 8848 m) pierwsza osiągnęła 1953 wyprawa bryt. - jako pierwsi na szczycie stanęli Nowozelandczyk Edmund Hillary i Szerpa Tenzing Norkay; ostatni z 14 szczytów Ziemi o wys. ponad 8000 m znajdujący się na terytorium Chin Shisa Pangma (8027 m) zdobyto 1963; po 1964 rozpoczęto systematyczną eksplorację dotąd niezdobytych szczytów, m.in. Polacy jako pierwsi weszli 1971 na Kianjang Kisz (7852 m), 1974 - na Kangbachen (7902 m), 1975 - na Gaszerbrum III (7952 m). Nowy rozdział a. zapisał 1970-86 Włoch Reinhold Messner zdobywając bez aparatu tlenowego tzw. Koronę Himalajów, czyli wszystkie ośmiotysięczniki; jako drugi powtórzył jego wyczyn Polak Jerzy Kukuczka (1979-87); nadto podobnym osiągnięciem mogą się poszczycić w świecie (do końca roku 1999) Szwajcar Erhard Lorétan, Meksykanin Carlos Carsolio i drugi Polak Krzysztof Wielicki. Pionierami a. w Polsce byli A. Malczewski, A. Rzewuski, T. Chałubiński (Alpy), I. Chodźko, M. Sokołowski, J. Bujak (Kaukaz), A. Karpiński, S. Daszyński, S. Osiecki, W. Ostrowski (1934 - pierwsze wejście na szczyt Cerro de Mercedario w Andach, 6800 m), J. Bujak i J. Klarner (1939 zdobycie w Himalajach szczytu Nanda Dewi, 7440 m); do najwybitniejszych alpinistów pol. okresu powojennego należeli ponadto R. Szafirski, A. Zawada, A. Heinrich, W. Kurtyka, L. Cichy, A. Czok oraz Wanda Rutkiewicz (zdobywczyni 6 ośmiotysięczników, w tym 1985 jako pierwsza w świecie kobieta K-2, drugiego szczytu Ziemi). Ruch alpinistyczny zrzeszony jest w Międzynar. Unii Stow. Alpinistycznych (UIAA), zał. 1932, która ustala m.in. mierniki skali trudności poszczególnych wyczynów; w Polsce działa m.in. Polski Związek Alpinizmu, sekcja a. przy PTTK, istnieją liczne kluby wysokogórskie, zwł. w środowiskach akademickich.
MESSNER, RUTKIEWICZ, SAVOIA, ASEKURACJA, KARPIŃSKI, JAGIEŁŁO, DIRETTISSIMA, KRÜGER-SYROKOMSKA, CZERWIŃSKA, BALMAT Jacqes
- ALPINIZM PODZIEMNY, alpinizm ^speleologiczny^speleologia^...
- ALPINIZM SPELEOLOGICZNY,
- POLSKI ZWIĄZEK ALPINIZMU, przekształcony 1974...