obszar górski w płd.-zach. Azji, należący do Rosji, Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu; pow. ok. 440 tys. km2; obejmuje góry Wielki Kaukaz między M. Czarnym a Kaspijskim (dł. ponad 1000 km, z najw. szczytem Elbrus, 5642 m), Przedkaukazie (niziny Kubania i Nadkaspijska, rozdzielone Wyżyną Stawropolską) oraz Zakaukazie (niziny: Kolchidzka, Kurańska i Lenkorańska), od płd. ograniczone pasmami Małego Kaukazu (wysokimi do 3724 m, Giamysz) i G. Tałyskimi; łańcuch górski Kaukazu sfałdowany i wypiętrzony w trzeciorzędzie (orogeneza alpejska), zbudowany gł. z wapieni, piaskowców, łupków ilastych oraz skał wulkanicznych; zapadliska przedgórskie wypełnione osadami trzecio- i czwartorzędu; bogata flora (ponad 6000 gat.), liczne relikty, wyraźne piętra roślinne (lasy górskie z buczyny, jodły i świerka), zarośla różanecznika i murawy alpejskie; ok. 2000 lodowców; na Przedkaukaziu przeważnie stepy przeobrażone w pola uprawne i lasostepy; bliżej M. Kaspijskiego - półpustynie; płd. stoki Małego Kaukazu bezleśne; park narodowy z jez. Sewan, liczne rezerwaty przyrody; złoża ropy naft. i gazu ziemnego, rud miedzi i innych metali; wody mineralne, rozwinięte lecznictwo uzdrowiskowe (Kisłowodsk, Borżomi, Żeleznowodsk), turystyka i alpinizm, na wybrzeżu M. Czarnego ośrodki wypoczynkowe (Suchumi, Batumi, Gagra, Soczi). Ślady osadnictwa na K. sięgają II tysiąclecia p.n.e.; istniały tu m.in. państwa: Kolchida, Iberia, Albania Kaukaska; od VII w. p.n.e. pojawiają się wpływy greckie, w I w. p.n.e. rzymskie, następnie bizantyjskie, w VII w. n.e. arabskie (a w ślad za nimi islam); w okresie od IX do XI w. następuje scalenie obszaru pod panowaniem Gruzji, której władztwo obalają w XIII w. Mongołowie; w XV w. rejon K. staje się przedmiotem rywalizacji turecko-perskiej, w XVI w. rozpoczyna się ekspansja rosyjska, której łupem padają kolejno Kabarda, Gruzja wsch., Gruzja zach., wreszcie w poł. XIX stulecia całość obszaru; w okresie rewolucji październikowej rejon działania armii Denikina; po jego klęsce, ustanowienie przez ZSRR trzech republik związkowych (Armenii, Azerbejdżanu i Gruzji) oraz wyodrębnienie kilku autonomicznych obwodów (m.in. Dagestanu, Osetii Płn., Inguszetii); podczas II woj. świat. teren zaciętych walk z Niemcami; po rozpadzie ZSRR (1991) Armenia, Azerbejdżan i Gruzja odzyskały niepodległość, pogrążając się w konfliktach etnicznych, religijnych i terytorialnych, którym sprzyja polityka Federacji Ros. zachowującej tu silne wpływy, m.in. dzięki znacznemu odsetkowi mieszkańców pochodzenia ros.; Kaukaz płn. należy nadal do Rosji i składa się z autonomicznych ros. republik: Karaczajo-Czerkieskiej, Kabardyno-Bałkirskiej, Płn. Osetii-Alanii, Inguszetii, Czeczenii i Dagestanu; na podobnych prawach w Gruzji znajduje się Osetia Płd. i Abchazja; w Azerbejdżanie – Górny Karabach.
DAWID Wincenty, OSETYJSKI JĘZYK, SHAMIL, MAŁGOBEK, ASTRACHAŃSKI CHANAT, ZŁOTE RUNO, CHAZAROWIE, AZOWSKIE MORZE, DAGESTAN, ZELENCZUKSKA
- Kaukaz, szczyty Kaukazu, mieszkać...
- Kaukaz, masyw górski wzach.(...)
- KAUKAZ WIELKI, .