najwyższa grupa górska w Karpatach, na pograniczu Polski i Słowacji; dł. ok. 52 km, szer. 17 km, pow. 715 km2 (w Polsce ok. 160 km2); sfałdowane w orogenezie alpejskiej; geologicznie rozróżnia się trzon krystaliczny i serię osadową; dzielą się na T. Zachodnie i Wschodnie (w nich Wysokie oraz Bielskie); najwyższy szczyt Gerlach (w Słowacji) - 2655 m, w Polsce - Rysy 2499 m; największe doliny: Białki, Bystrej, Chochołowska w depresjach wypełnionych utworami osadowymi; w wapieniach krasowych liczne jaskinie, najdłuższa Wysoka Za Siedmioma Progami, najgłębsza Wielka Śnieżna; rzeźba o cechach alpejskich wskutek plejstoceńskich zlodowaceń; polodowcowe jeziora (Morskie Oko, Wielki Staw w dol. Pięciu Stawów), progi wodospadowe (Siklawa, Wodogrzmoty Mickiewicza); klimat górski; na wys. 800 m średnia temp. stycznia –5°C, lipca 15°C; na wys. 2000 m analogicznie –9°C i 7°C; charakterystyczne znaczne amplitudy dobowe temperatury; średni roczny opad ok. 1500 mm; pokrywa śnieżna zalega od 5 do 8 miesięcy (zależnie od wysokości), opady śnieżne możliwe podczas lata; częste lawiny; charakterystyczne "morza mgieł" (zalegające na wys. 1000 m, ponad którymi szczyty oświetlone są słońcem) i silne, suche, ciepłe wiatry fenowe (halny), podwyższające temperaturę w terenach podgórskich; roślinność w układzie piętrowym: w reglu dolnym do 1250 m głównie świerkowa z resztkami pierwotnych buków i jodeł; w reglu górnym do 1550 m świerczyny, u granicy górnej miejscami limba i modrzew europejski; do 1800 m kosówka; do 2300 m piętro halne (alpejskie) z wysokogórską murawą; powyżej piętro turniowe z nikłymi roślinami poduszkowymi; wśród zwierząt rzadkie lub wytępione gdzie indziej w kraju: głuszec, niedźwiedź brunatny, orzeł przedni, ryś; górskie - jak nadobnica alpejska, salamandra plamista, pliszka górska, płochacz halny, kozica, świstak; pospolite - jak sikorka bogatka, zięba, paź królowej, jaszczurka żyworódka, borsuk, jeleń, sarna, lis; rozwinięta turystyka, liczne szlaki piesze, schroniska, kolejki linowe na Kasprowy Wierch (w Polsce), na Łomnicę i linowo-terenowa Stary Smokowiec-Hrebienok (na Słowacji), nartostrady i wyciągi narciarskie; skocznie narciarskie; zawody narciarskie krajowe i międzynarodowe (gł. w Zakopanem, Szczyrbskim Jeziorze); główne ośrodki turystyki: Zakopane, Szczyrbskie Jezioro, Stary Smokowiec, Tatrzańska Łomnica; większość obszaru od 1954 wchodzi w skład Tatrzańskiego Parku Nar. (i jego słowackiego odpowiednika). Pierwsze wzmianki o Tatrach pochodzą z kroniki praskiego kanonika Kosmana (1255); w IX w. należały do państwa wielkomorawskiego, na pocz. XI w. przyłączone przez Bolesława Chrobrego do Polski, z czasem (XI-XVI w.) przeszły pod panowanie Węgier – w Polsce pozostało Podhale i Spisz; powstały w tym czasie msc. Nowy Targ i Ludźmierz, potem Szaflary, Rogoźnik, z północy postępowało osadnictwo związane z pasterstwem, myślistwem, rolnictwem; w XVII-XIX w. poszukiwano tu rud (srebra, miedzi, żelaza); całość obszaru wchodziła do rozbiorów w skład starostw: nowotarskiego, czorsztyńskiego i sądeckiego, a nadużycia miejscowej władzy wywoływały bunty chłopskie (m.in. Kostki Napierskiego); 1769 Spisz, a 1772 starostwa zagarnęła Austria, rozpoczynając rabunkową eksploatację lasów; z pocz. XIX w. pojawiło się naukowe (S. Staszic, L. Zejszner) i turyst. zainteresowanie Tatrami; 1827 powstało pierwsze schronisko nad Morskim Okiem (spłonęło 1865), w 2. poł. XIX stulecia dalsze, m.in. w Dol. Zimnej Wody, w Dol. Pięciu Stawów; w poł. stulecia miały miejsce pierwsze wyczyny taternickie (1867 wejście na Granaty i Świnicę E. Janoty, który 1860 wydał pierwszy przewodnik po Tatrach); propagatorami Tatr i Zakopanego byli T. Chałubiński (1820-89), G. Pawlikowski (1891-1962), W. Szafer (1886-1970), W. Goetel (1889-1972); 1873 powstało Towarzystwo Tatrzańskie; 1888 Muzeum Tatrzańskie im. T. Chałubińskiego; 1873 rozpoczęto znakowanie szlaków górskich; 1884 doprowadzono linię kolejową do Chabówki, 1899 do Zakopanego; 1889 znaczną część Tatr Polskich wykupił W. Zamoyski, prowadząc zalesianie zniszczonych terenów; 1902 wybudowano drogę do Morskiego Oka; 1907 powstało Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe zał. przez M. Zaruskiego (1867-1941); 1925 wybudowano skocznię narciarską na Wielkiej Krokwi; 1935 kolejkę linową na Kasprowy Wierch, 1938 kolejkę naziemną na Gubałówkę; 1937 położono podwaliny prawne pod Tatrzański Park Nar. (utworzony 1954); w latach II woj. świat. część polska Orawy i Spiszu znalazły się w republice słowackiej, a Tatry Polskie i Zakopane zostały zamknięte dla ruchu turystycznego; rozwinął się ruch oporu, polscy kurierzy (m.in. H. Marusarzówna, W. Roj-Gąsienica, J. Krzeptowski, S. Marusarz) tędy przedzierali się na Węgry. Lista nazwisk zasłużonych dla ochrony unikalnych walorów przyrody tatrzańskiej, dla rozwoju turystyki i rekreacji, sportu, zachowania kultury regionalnej jest długa, z czasów współczesnych wymaga zwł. uzupełnienia o nazwiska Witolda Paryskiego (autora wielotomowego przewodnika taternickiego) i jego żony Zofii Radwańskiej-Paryskiej - twórców wyczerpującej Encyklopedii Tatrzańskiej (1973).
RADWAŃSKA-PARYSKA, ALPINIZM, ROHACZE, ŚWISTAK, KARKONOSZE, POPRAD, LODOWA PRZEŁĘCZ, MAŁOPOLSKIE WOJEWÓDZTWO, NYKA, SUCHEJ WODY DOLINA