obszar polarny na półkuli płn., obejmujący M. Arktyczne, wyspy leżące w obszarze płn. koła podbiegunowego oraz płn. skraj Eurazji i Ameryki Płn.; pow. 21 mln km2, w tym ok. 10 mln km2 lądu; teren nizinny, góry na płw. Tajmyr, na prawym brzegu Leny (płn. część G. Wierchojańskich, wys. do 2389 m), na Czukotce w Azji, a także na Ziemi Baffina (2591 m), na Wyspie Ellesmere’a (2638 m) i na Grenlandii (najw. szczyt Arktyki – Góra Gunnbjorna, 3700 m); większą część obszaru zajmuje M. Arktyczne z szerokim pasem szelfu (głęb. 200 m), na którym rozciągają się morza przybrzeżne: Barentsa, Białe, Karskie, Łaptiewów, Wschodniosyberyjskie, Czukockie, Beauforta, Baffina, Grenlandzkie; środek strefy zajmują głębokie baseny (Nansena, Makarowa, Kanadyjski), przedzielone podwodnymi grzbietami; do mórz uchodzą duże rzeki: Peczora, Ob, Jenisej, Lena, Indygirka, Kołyma, Mackenzie, zamarzające na 9–10 miesięcy w roku; najw. jez. – Tajmyr. Klimat Arktyki charakteryzują długotrwałe mrozy i małe opady; średnia temp. stycznia waha się od poniżej –50°C we wnętrzu Grenlandii, do -10°C na obrzeżach płd.; średnia lipca od 0°C na Grenlandii, do +10°C na płd. strefy; najniższa temp. zanotowana w strefie bieguna płn. -52°C; roczny opad waha się od 100 mm w części środk. (wyłącznie śnieg) do 300–400 mm na płd. obrzeżach (przeważnie śnieg); trwale utrzymuje się lód (w lodowcach), wieczne śniegi i zmarzlina. Roślinność uboga, występują krzewinki i byliny, drzew brak; liczne są mchy i porosty; typowym środowiskiem roślinnym jest tundra. Faunę cechuje mała liczba gat. przy obfitości populacji; szczególnie liczne są ryby w wodach arktycznych; z ssaków żyją w morzach A. wieloryby, morsy, foki, na krach i lądzie – niedźwiedzie polarne, w tundrze renifer, wół piżmowy, karibu, z ptactwa – wydrzyki, mewy, pardwy oraz przelotne – gęsi, kaczki, nury. Pierwsze ślady człowieka w A. pochodzą z epoki (najstarsze stanowiska archeol. na Syberii datowane są na 35 tys. lat p.n.e.); do Ameryki Płn. pierwsze ludy dostały się z Azji przez Cieśn. Beringa i Alaskę; na w. arktyczne przybyli w końcu IX w. n.e. Eskimosi; na Grenlandię w XIV w. Normanowie; ludność tubylczą A. tworzą nieliczne plemiona: Lapończycy (Europa), Neńcy, Dołganie, Ewenkowie, Czukcze (Azja), Eskimosi (Ameryka, Grenlandia); ludy te prowadziły koczowniczy tryb życia, utrzymując się z rybołówstwa, myślistwa i hodowli reniferów, pozostając do XIX w. w znacznej izolacji. A jest b. rzadko zaludniona (0,1 do 0,003 mieszk./km2); mało miast: Murmańsk, Workuta, Kirowsk, Barrow, Inuvik, Resolute, Thule zamieszkują przybyli Europejczycy i Amerykanie. Przynależność wysp A. była przedmiotem wielu konfliktów, m.in. z udziałem Szwecji, Holandii, W. Brytanii; ostatecznie w wyniku orzeczeń Międzynar. Trybunału w Hadze i kilku międzynar. porozumień zostały przyznane Rosji, USA, Kanadzie, Danii i Norwegii na zasadzie tzw. sektorów wynikających z terytorialnego pobliża tych państw – z wyjątkiem Grenlandii przyznanej w całości Danii i archipelagu Svalbard (Norwegii). Wykorzystanie gosp. A., to wciąż przede wszystkim rybołówstwo i pozyskiwanie dostępniejszych a obfitych złóż surowców mineralnych, także podmorskich; komunikacja morska odbywa się w strefie przybrzeżnej i tylko przez część roku (w euroazjat. części Płn. Drogą Morską), gł. znaczenie ma komunikacja lotnicza (międzykontynentalne szlaki nad biegunem). Pierwszy zapis o A. jako o krainie leżącej na końcu świata (Ultima Thule) zawarty jest w zapisie Greka Pyteasza z Massalii (Marsylii) z ok. 330 p.n.e., w IX i X w. Normanowie odkryli Grenlandię, dotarli do M. Białego i Ziemi Baffina; w XII w. ruscy rybacy trafili na Nową Ziemię, w XV w. – oni lub Skandynawowie – na Spitsbergen; od XVI w. żeglarze poszukiwali przejść północnych wokół Ameryki i Eurazji (S. Caboto, M. Frobisher, H. Hudson, W. Baffin, W. Barents); 1648 S.I. Dieżniew jako pierwszy opłynął płn.-wsch. wybrzeża Syberii, odkrywając część między Ameryką i Azją, ponownie odkrytą 1728 przez V.J. Beringa i nazwaną jego imieniem. N.A. Nordenskjöld (1878–79) jako pierwszy przepłynął Przejście Płn.-Wsch. na statku "Vega"; 1839–43 J.C. Ross zlokalizował biegun magnetyczny; Przejście Północno-Zachodnie po próbach W. Parry’ego, J. Franklina i 40 innych ekspedycjach sforsował dopiero 1903–06 R. Amundsen; próby zdobycia bieguna płn. podejmowali m.in. Parry, Ross, F. Nansen, S.A. Andrée (balonem), zdobywcą został 1909 R.E. Peary; pierwszym lotnikiem nad Arktyką (1914) był Polak (w służbie rosyjskiej) J. Nagórski; 1926 R. Amundsen, L. Ellsworth i U. Nobile przelecieli sterowcem nad biegunem; 1958 amer. okręt podwodny o napędzie atomowym "Nautilus" pierwszy przepłynął pod lodami M. Arktycznego; 1958 radziecki statek o napędzie jądrowym "Arktika" osiągnął biegun płn. drogą nawodną; duży wkład w badania arktyczne wnieśli Polacy, m.in. w XIX w. A. Czekanowski i J. Czerski badali płn. Syberię, L. Hryniewiecki i J. Mrozowicz – Nową Ziemię, K. Bohdanowicz – Alaskę i Płw. Czukocki, K. Wołłosowicz – W. Nowosyberyjskie; od 1932 pol. wyprawy nauk. badały W. Niedźwiedzią, Spitsbergen, Grenlandię (na której od 1978 działa stała pol. stacja "Hornsund"); 1995 M. Kamiński z W. Moskalem przeszli pieszo na nartach z Grenlandii do bieguna płn.; będące wynikiem globalnego ocieplenia topnienie lodów Arktyki otwiera możliwość eksploatacji bogatych złóż surowców mineralnych znajdujących się pod dnem oceanicznym; VIII 2007 chcąc zaznaczyć swoje prawa do ich eksploatacji Rosjanie wysłali mini łodzie podwodne, które na dnie oceanicznym pod biegunem północnym zamieściły flagę rosyjską; Kanadyjczycy odpowiedzieli wizytą premiera S. Harpera w kan. części A., a Duńczycy i Amerykanie wysłali ekspedycje naukowe, których celem jest uzasadnienie
i potwierdzenie roszczeń do części terytorium.
SCHWATKA, , FILCHNER Wilhelm, , DE LONG George Washington, SIEDOW, SCORESBY, TOLL, LITKE, ŁAPTIEW- Arktyka, obszar na półkuli północnej...
- KRASIN, radziecki sławny z...
- zorza polarna, świecenie górnych warstw...