kraina hist. w płn. Polsce, w dorzeczu środk. Łyny i Pasłęki po Frombork nad Zalewem Wiślanym; nazwa od pierwotnych mieszkańców, staropruskiego plemienia Warmów; na pocz. XIII w. podbita przez Krzyżaków; 1243 utworzono podległe Zakonowi biskupstwo, którego terytorium (pomniejszone w stosunku do obszaru pierwotnego o ziemie między Braniewem a ujściem Pasłęki) zwykło się nazywać W.; biskupi warmińscy urzędowali kolejno w Braniewie, Fromborku i Lidzbarku Warmińskim, zachowując znaczną niezależność od Krzyżaków, co stawało się powodem licznych zatargów; w XV w. szlachta i miasta W. przystąpiły do Związku Pruskiego, jawnie przechodząc do opozycji wobec Zakonu; po pokoju toruńskim 1466 W. przyłączono do Polski; biskupi warmińscy (m.in. Ł. Watzenrode, J. Dantyszek, S. Hozjusz, M. Kromer, J.S. Wydżga, A.Ch. Załuski, I. Krasicki) odegrali ważną rolę w życiu polit. i kulturalnym Polski jako mecenasi sztuki i twórcy; kanonikiem we Fromborku był M. Kopernik. Od XVII w. biskupom warmińskim przysługiwał tytuł księcia; 1772 po pierwszym rozbiorze Polski niezależność biskupstwa zlikwidowana, a W. włączono do Prus, które rozpoczęły intensywną akcję germanizacyjną; ludność W. zachowała ścisły związek z Polską, m.in. uczestnicząc w powstaniach kościuszkowskim, listopadowym i styczniowym; w 2. poł. XIX w. powstawały liczne organizacje społ. i kulturalne, pozwalające Warmiakom zachować narodową tożsamość; po plebiscycie 11 VII 1920 W. wraz z Mazurami pozostała w granicach Prus (jako Ermland); w okresie okupacji hitler. liczne prześladowania działaczy pol.; po 1945 W. powróciła do Polski; gł. miasto Olsztyn.
OLSZTYNEK, BURSCHE Juliusz, ZWIĄZEK PRUSKI, ŚLIWA, OSIŃSKI, ZWIĄZEK SPÓŁEK ZAROBKOWYCH I GOSPODARCZYCH, INSTYTUT MAZURSKI, WOLSZLEGIER, WARMIŃSKIE KSIĘSTWO, LLOYD GEORGE
- Warmia, znać Warmię, interesować...
- Warmia, region geogr.-hist. wpn.(...)
- WARMIA I MAZURY, miesięcznik społ.-kulturalny...