powszechnie używana w Polsce nazwa czł. Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie; zakon założono 1190 w Palestynie w czasie III
krucjaty; przekształcono 1198 w zakon rycerski; gł. zadaniem była opieka nad chorymi, później walka z niewiernymi; 1211 sprowadzeni do obrony Siedmiogrodu przed Połowcami, jednak rychło usunięci stamtąd na skutek dążeń do utworzenia własnej organizacji typu państwowego; 1226 wezwani przez
Konrada I Mazowieckiego do walki z Prusami w zamian za oddanie w lenno ziemi chełmińskiej; 1233 przyłączony został do K. częściowo zakon
dobrzyński, 1237 inflancki Zakon Kawalerów Mieczowych; 1283 po podboju Prus przyłączyli zdobyte tereny i założyli własne państwo, starając się stale o poszerzanie jego terytorium kosztem ziem ościennych; stali się szybko potęgą gospodarczą, zwł. dzięki handlowi międzynarodowemu (byli w XIV w. jedynym niezadłużonym państwem eur.); państwo zakonne było zarządzane przez 700-1000 zakonników (ze względu na ich małą liczebność każdy zakonnik miał funkcję administracyjną), na siłę militarną zakonu składały się nieliczne doborowe chorągwie złożone z zakonników, rycerze wędrowni przemierzający w średniowieczu Europę oraz oddziały złożone z zakonnych poddanych (państwo zakonne liczyło ok. 450 tys. mieszkańców) i formacje zaciężne; do obrony i zarządzania państwem zakonnym służyło 120 wybudowanych przez K. murowanych zamków; podbili Inflanty, podejmowali próby zagarnięcia Żmudzi; 1308-09 opanowali
Pomorze Gdańskie, co doprowadziło do wieloletnich wojen z Polską: kolejno 1331, 1409-11 (najważniejsza bitwa 1410 pod Grunwaldem), 1414-21, 1431-35. Wojny te nie przynosząc decydujących rozstrzygnięć zachwiały potęgą K. i rozluźniły absolutnie dotąd przestrzeganą, żelazną dyscyplinę zakonu. 1440 rycerstwo i przedstawiciele miast pruskich utworzyli
Związek Pruski, który, po zbrojnym powstaniu przeciw K., oddał Prusy we władanie króla pol. Kazimierza Jagiellończyka. Zwycięska dla Polski tzw. wojna trzynastoletnia (1454-66) i konflikt zbrojny 1519-21 doprowadziły do upadku państwa zakonnego; 1525
Albrecht Hohenzollern po sekularyzacji Zakonu i przekształceniu jego posiadłości w tzw. Prusy
Książęce jako ich świecki władca złożył hołd lenny
Zygmuntowi I Staremu. W Inflantach K. pod koniec XV w. uniezależnili się od wielkiego mistrza, stanowiąc odrębne państwo zakonne, które 1561, po okresie stopniowego upadku, zostało przez mistrza inflanckiego G. Kettlera zhołdowane Polsce i Litwie. Zakon przetrwał do dziś w uszczuplonych rozmiarach w Niemczech i Austrii, od 1929 ponownie jako zakon duchowny.
powieść historyczna H. Sienkiewicza, I wydanie 1900, wcześniej drukowana w odcinkach w "Słowie" i "Tygodniku Ilustrowanym" (1897-1900); czas akcji obejmuje 11 lat na przełomie XIV/XV w.; rozpoczyna się krótko przed śmiercią królowej Jadwigi (1399), kończy 1410 zwycięstwem pod Grunwaldem (epilog: 1466, pokój toruński); obok głównych bohaterów, postaci fikcyjnych Zbyszka z Bogdańca i jego stryja Maćka, Juranda ze Spychowa i jego córki Danusi, którą poślubi Zbyszko, Zycha ze Zgorzelic i jego córki Jagienki (druga żona Zbyszka) występują również postaci historyczne: księżna Anna Mazowiecka, Konrad von Jungingen i Ulryk von Jungingen, Kuno Lichtenstein, król Władysław Jagiełło, królowa Jadwiga; akcja powieści rozgrywa się w Tyńcu, Krakowie, Płocku, Bogdańcu, Spychowie, Malborku, Szczytnie, pod Grunwaldem; inspirację w kształtowaniu obrazu przeobrażeń polskiego rycerstwa w szlachtę stanowiła monografia K. Szajnochy Jadwiga i Jagiełlło; tragiczne dzieje rodu Jurandów są symbolem dziejów polskiego narodu pod pruskim panowaniem (powieść ukazała się w okresie nasilenia pruskiej akcji germanizacyjnej w Wielkopolsce); wątek miłosny Danusia - Zbyszko - Jagienka to typowy dla Sienkiewicza trójkąt, odmieniony o tyle, że "on jeden, ich dwie; język powieści nie jest stylizowany na tekstach średniowiecznych, lecz na gwarze górali Podhala, co stało się przedmiotem gorącego sporu wokół powieści Sienkiewicza; po 1945 jedna z pierwszych powieści wznowionych drukiem, stała się sztandarowym utworem propagandy antyniemieckiej w latach 60.; ekranizacja 1960 reż. Aleksander Ford, w roli Zbyszka - Mieczysław Kalenik.
GIEDYMIN,
PRAWO CHEŁMIŃSKIE,
ŚCIBOR ZE ŚCIBORZYC,
CHOJNA,
INFLANTY,
ANDRZEJ II,
POLSKA. HISTORIA. PANOWANIE WŁADYSŁAWA JAGIEŁŁY,
GUNTER,
LUBAWA,
KIEJSTUT
