najstarszy związek spółdzielni pol., zał. 1871 w Poznaniu, z inicjatywy M. Łyskowskiego, ks. A. Szamarzewskiego, T.F. Rakowicza; obejmował działalnością gł. Wielkie Księstwo Poznańskie i Prusy Zach.; koordynował działalność pol. banków, spółdzielni kredytowo-oszczędnościowych, zaopatrzenia i zbytu, parcelacyjnych; zrzeszał przedstawicieli ziemiaństwa, mieszczaństwa oraz bogatszych chłopów; kredytował działalność pol. przedsiębiorstw uniezależniając je od niem. instytucji finansowych; 1890 skupiał 77 spółek (26,5 tys. udziałowców), 1913 - 300 spółek (150 tys. udziałowców); mimo zakazu władz pruskich popierał rozwój pol. przedsiębiorczości na Śląsku, Warmii, Mazurach oraz w Westfalii i Nadrenii; wniósł istotny wkład w powstrzymanie germanizacji oraz obronę pol. stanu posiadania na terenie zaboru pruskiego (m.in. udzielając kredytów pol. chłopom, kupcom, rzemieślnikom); rolę centrali pełniły zał. w Poznaniu 1872 Bank Włościański, a po 1895 Bank Związku Spółek Zarobkowych S.A., należący po odzyskaniu niepodległości do największych banków niepaństwowych w II Rzeczypospolitej; 1918-34 Z.S.Z. i G. działał jako organ rewizyjny spółdzielni, 1935-39 jako stowarzyszenie kulturalne im. ks. P. Wawrzyniaka.
- Związek Spółek Zarobkowych i Gospodarczych, organizacja spółdzielcza,...
- WAWRZYNIAK, Piotr (1849-1910)