miasto w Federacji Rosyjskiej, w Dagestanie, port nad M. Kaspijskim; 97 tys. mieszk. (2003); przetwórstwo owoców, warzyw i ryb, produkcja obrabiarek, dywanów; huta szkła; w pobliżu wydobycie ropy naft. oraz liczne sady i winnice; ośr. turystyki. Zał. w V w. przez perskich Sasanidów jako twierdza chroniąca szlak karawanowy z Europy na Zakaukazie; 728 zdobyty przez Arabów; znany z handlu niewolnikami; od X w. stol. feudalnego księstwa; 1220 podbity przez Mongołów utracił znaczenie handl.; XVI-XVII w. w Persji rozwijał się jako ośr. produkcji jedwabiu i bawełny; 1747-1813 stol. chanatu derbenckiego; 1796 i 1806 zajmowany przez wojska ros. w czasie wojen ros.-perskich o Gruzję; od 1813 w Rosji, od 1918 w Gruzji; 1920 zdobyty przez Armię Czerwoną. Pozostałości twierdzy z V w. składającej się z cytadeli Narynkała wzniesionej na górującym nad miastem wzgórzu i dwóch biegnących w stronę morza murów z basztami i bramami (VI-XV w.) osłaniających wąskie (3 km) przejście między Wielkim Kaukazem a M. Kaspijskim; w twierdzy pozostałości pałacu chanów (XVIII w.); u podnóża twierdzy meczety (VIII-XIX w.), minaret (XIV w.), łaźnie (XVII-XVIII w.), podziemne cysterny na wodę (VIII-XVII w.), ośmiokątne mauzoleum chanów (XVIII w.) i inne zabytki sztuki islamu.
- AZERBEJDŻAN, państwo w zach. Azji,...