kraj w Azji płd.-zachodniej (od 1935 Iran); w początkach I tys. p.n.e. zasiedlony przez Persów; VII w. we władzy Achemenidów, następnie dyn. medyjskiej obalonej (z pomocą Babilonii) ok. 550 przez Cyrusa Wielkiego (559-530), który opanował wielkie obszary azjat. i zorganizował państwo perskie; jego szczyt za Dariusza I Wielkiego (521-486), m.in. król. drogi i poczta, nowy kodeks prawny, pieniądz złoty i srebrny, rozkwit architektury i sztuki, rozszerzenie terytorium (część Tracji); ok. 500 niepomyślne perskie wojny; stopniowe gosp. i wojskowe osłabienie wskutek zacofania; 334-331 podbój przez Aleksandra III Wielkiego; po jego śmierci większość P. w rękach Seleucydów; Iran z częścią Mezopotamii od poł. III w. p.n.e. w państwie partyjskim Arsacydów, których 224 n.e. obalili Sasanidzi (Ardaszir I), odnawiając państwo tzw. średnioperskie (jednolita adm., nowe miasta, rozwój handlu, zoroastryzm rel. państwową, w armii ciężka jazda); ciągłe wojny z Rzymem; w VII w. podbój państwa przez Arabów, wcielenie do kalifatu Umajjadów; rozpowszechnienie islamu i j. arab. jako państwowego; szyickie powstania rel. obaliły 747 Umajjadów na rzecz Abbasydów (dominacja żywiołów perskich); od IX w. dyn. lokalne, dworska kult. perska; w poł. XI w. kilka państw seldżuckich; 1220-56 pustoszące najazdy Czyngis-chana, P. objęta przez chana Hulagu, potem rozpad na kilka państw; z końcem XIV w. P. podbita i spustoszona przez Timura; ponowny rozwój za Safawidów (1501-1736) - unowocześnienie państwa, stosunki handl.-polit. z krajami eur. (także z Polską), szyityzm rel. państwową; najazd Afganów obalił Safawidów, okres walk wewn.; z końcem XVIII w. dyn. Kadżarów; uzależnienie gosp. od zagranicy (Rosji i W. Brytanii); nieudane próby reform; 1905-11 społ. rewolucja wymogła na szachu 1906 konstytucję i parlament; 1907 Rosja i W. Brytania podzieliły strefy swych wpływów w P.; 1908 po rozwiązaniu parlamentu powstania, stłumione 1911 gł. przez interwencyjne wojska bryt. i franc.
DIADEM, TADŻYKISTAN, TOGRUL, PERSKIE KOBIERCE, DŻALAL AD-DIN RUMI, NAFISI, UZBEKISTAN, PAWŁOWSKI, LUROWIE, DARIUSZ III KODOMAN(US)
- Persja, w staroż. kraj obejmujący...
- IRAN, Islamska Republika Iranu,...
- zoroastryzm, nauka Zaratustry, oficjalna...