Sakartwelo, ang. Georgia, Republika Gruzji
LUDNOŚĆ składa się w 68,8% z Gruzinów, 9% Ormian, 7,4% Rosjan, 5,1% Azerów, 3,2% Osetyńców, 1,9% Greków, 1,7% Abchazów, nadto Ukraińcy, Żydzi, Kurdowie, Kazachowie; gęstość zaludn. 65 osób/km2; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 69 lat, kobiety - 77 lat; wyznania: 65% gruzińsko-prawosławni, 11% muzułmanów, 10% rosyjsko-prawosławni, 8% ormiańsko-prawosławni.
USTRÓJ. Republika, od 1991; głową państwa i szefem rządu na podstawie konstytucji z 1995, zmodyfikowanej 1999 - prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat; parlament jednoizbowy, 235 deputowanych, kadencja 4-letnia; kraj dzieli się na 79 okręgów i 6 niezależnych miast; nadto w składzie Abchaska i Adżarska Republika Autonomiczna oraz Południowoosetyński Obszar Autonomiczny.
WARUNKI NATURALNE. Pow. górzysta, ukształtowana przez pasma Małego i Wielkiego Kaukazu oraz Wyż. Armeńskiej, rozdzielone Niz. Kolchidzką i Niz. Kurańską oraz kotlinami: Środkowokartlijską, Dolnokartlijską i Kachetyjską; najwyższy szczyt Szchara, 5 068 m; klimat podzwrotnikowy na Niz. Kolchidzkiej, w pozostałych strefach nizinnych umiarkowanie ciepły; w górach strefowość klimatyczna; roczna suma opadów od 400 mm na płd.-wsch. do 2000-3000 mm na zach.; gł. rzeki: Kura (uchodzi do M. Kaspijskiego), Rioni, Inguri, Kodori (do M. Czarnego); rz. nieżeglowne, ze znacznym potencjałem hydroenergetycznym; gł. jez.: Parawani, Chozapini, Paleostomi; szata roślinna urozmaicona, od wielogatunkowych lasów po roślinność stepową i półpustynną; lasy zajmują 1/3 pow.; w górach łąki typu alpejskiego; kilkanaście rezerwatów przyrody, najw. Kolchidzki, Borżomski, Sataplia.
GOSPODARKA. Kraj przemysłowo-rolniczy, w okresie ZSRR jedna z lepiej rozwiniętych republik; wydobycie rud manganu, cynku, ołowiu, molibdenu, barytu, rtęci, złota, węgla, ropy naft.; przem. chemiczny (nawozy, włókna sztuczne), elektromaszynowy i maszynowy, taboru kolejowego, hutnictwo żelaza, także niektóre gałęzie przem. lekkiego (wełniany, skórzany, jedwabniczy); wysoko rozwinięty przem. przetwórstwa spożywczego, gł. wina i koniaki, herbata, tytoń; użytki rolne zajmują 39% pow. kraju, w tym 12% gruntów ornych; uprawa zbóż, warzyw, drzew owocowych, winorośli, roślin cytrusowych, herbaty, tytoniu; hodowla bydła, owiec i kóz, trzody chlewnej, jedwabników; liczne uzdrowiska i miejscowości wypoczynkowe, m.in. Borżomi, Suchumi, Picunda, Gagra; transport kolejowy zelektryfikowany w całości, niezła sieć dróg kołowych; rurociąg naft. Baku-Batumi, kilka gazociągów; gł. porty mor.: Batumi, Poti, Suchumi, międzynar. port lotn. w Tibilisi; 3 uniw., ponad 30 instytutów nauk.-badawczych.
HISTORIA. Ślady osadnictwa na ziemiach dzisiejszej G. pochodzą z okresu wczesnego , w okresie neolitu (ok. 5 000 p.n.e.) były tu już ukształtowane wyraźne kultury; w III tysiącleciu p.n.e. wyrabiano brąz, w IX w. opanowano wyrób żelaza; V-III w. p.n.e. istniały tu dwa państwa: Kolchida (zw. później Lazyką) oraz Iberia (zw. później Kartlią), które w IV w. n.e. przyjęły chrześcijaństwo; w V w. nastapiło podporządkowanie Kartlii - Persji, a Lazyki - Bizancjum; w IX-XI w. kilka niezależnych księstw zostało zjednoczonych przez dynastię Bagratydów; 1184-1213 za panowania królowej Tamary "złoty wiek" w dziejach G., rozszerzenie terytorium, rozkwit nauk przyrodniczych i medycznych, filozofii, architektury, malarstwa i literatury; na przełomie XIII i XIV w. najazdy Mongołów przyniosły upadek ekonomiczny, rozdrobnienie terytorialne; XVI/XVII w. obszar sporów Turcji i Persji, a od końca XVIII w. również Rosji, która do 1810 zaanektowała większość terytorium G.; polityka rusyfikacyjna wzmogła opór narodowy; 1918-20 G. była przejściowo miejscem stacjonowania garnizonów niem., potem bryt., wreszcie wojsk tur., które zajęły Batumi; ostatecznie 1922 włączona do ZSRR w ramach Federacji Zakaukaskiej, od 1936 na statusie republiki związkowej. 1989 Rada Najwyższa G. potępiła aneksję z 1921 i zażądała niepodległości, którą proklamowano IV 1991; w tymże roku wybory parlamentarne wygrała koalicja ugrupowań opozycyjnych ze Zwiadem Gamsachurdią na czele (od V 1991 jako prezydentem); I 1992 obalony ze względu na autokratyzm; stanowisko prezydenta objął Eduard Szewardnadze (wcześniej minister spraw zagr. w ekipie Gorbaczowa); równolegle do procesu kształtowania się państwa wystąpiły tendencje odśrodkowe (prawdopodobnie podsycane przez Rosję), VIII 1991 Adżaria, Abchazja oraz Osetia Płd. proklamowały niepodległość, rozpoczęła się wojna domowa, z licznymi naruszeniami praw człwieka po obu stronach, zwolenników Szewardnadze atakowały także siły Gamsachurdii; w tej sytuacji X 1993 G. przystąpiła do Wspólnoty Niepodległych Państw, wzywając na pomoc Rosjan, których wojska stacjonują w G. do dzisiaj; XII 1993 w Genewie zawarto rozejm, na mocy którego wojska gruzińskie wycofały się z Abchazji, w której rozmieszczono obserwatorów ONZ z udziałem wojsk ros. w charakterze sił pokojowych; taki stan "zawieszenia" trwa do dzisiaj, starania Abchazji o uznanie niezawisłości zostały przez ONZ odrzucone; 1994 przy pomocy MFW opracowano projekt reform udanych w obszarze rolnictwa (ponad 85% produkcji przejęły gospodarstwa prywatne), nieudanych w pozostałych działach gospodarki, m.in. ze względu na silne więzy kooperacyjne z podupadłą gospodarką Rosji; 1995 wprowadzono nową konstytucję i własną walutę (lari); wybory prezydenckie 1995 i 2000 wygrał E. Szewardnadze, który balansował w polityce gosp. między Rosją a Turcją; jego propozycja autonomii dla Abchazji została zbagatelizowana, separatyści z Suchumi odrzucili też propozycje Rady Bezpieczeństwa przeprowadzenia w Abchazji wolnych wyborów pod międzynar. nadzorem; zabiegi G. o wyprowadzenie wojsk ros. z Abchazji (czemu przeciwni są tamtejsi separatyści) uwieńczone 2001 połowicznym powodzeniem; Rosja oskarża G. o sprzyjanie ruchom niepodległościowym w Czeczenii (na terenie G. przebywa kilka tys. Czeczenów specjalizujących się w porwaniach dla okupu) i proponuje ich wojskową pacyfikację; Gruzja sprzeciwia się twierdząc, że sprowokuje to wojnę na całym Kaukazie; wysokie bezrobocie, zapaść gospodarcza (ok. 50% ludności żyje poniżej granicy biedy, zimą brak prądu i gazu); w wyborach parlamentarnych (XI 2003) zwycięstwo odniosła partia Ruch Narodowy M. Saakaszwilego (b. ministra sprawiedliwości w rządzie Szewardnadzego), stojąca na czele opozycyjnej koalicji; po przejściowych zamieszkach i sporach na tle legalności wyborów, Szewardnadze ustąpił, a Saakaszwili został prezydentem (III 2004) i zgodnie z obietnicami przedwyborczymi przystąpił do porządkowania sytuacji polit. w Adżarii, Abchazji i Osetii Południowej; na początek zażądał przeprowadzenia wolnych wyborów parlamentarnych w Adżarii, do której udał się z wizytą; nie wpuszczony wprowadził blokadę ekonomiczną tej prowincji (zamknął przestrzeń powietrzną w republice, port w Batumi, zahamował dostawy ropy koleją), co zmusiło miejscowego przywódcę (Abaszydzego) do emigracji do Rosji; trwający od przeszło 10 lat stan separacji Adżarii z Gruzją został przerwany (Adżaria zachowała autonomię); V 2004 Saakaszwili wszczął kroki zmierzające do przerwania stanu separacji Abchazji, co będzie zadaniem trudniejszym ze względu na oficjalny akces tej republiki do WNP, stacjonujące tam wojska ros., wreszcie destabilizację polit. i gosp. (90% bezrobocia, brak prądu, zamknięte szkoły, itp.); wobec niemożliwości porozumienia się z Rosją, III 2005 Gruzja jednogłośną uchwałą parlamentu stanowczo zażądała usunięcia do końca 2005 ze swojego terytorium dwóch istniejących tam jeszcze rosyjskich baz wojskowych w Achałkałaki i Batumi oraz wycofania ros. "sił pokojowych" z separatystycznych regionów Abchazji i Płd. Osetii; VII 2005 Rosja zaczęła wycofywać swe wojska z dwóch post-sowieckich baz wojskowych (ewakuacja ma zostać zakończona w 2008); 2006 wzrasta napięcie w stosunkach z Rosją: I - dwie eksplozje po ros. stronie granicy niszczą rurociąg doprowadzający ropę do G. oraz przerwana zostaje dostawa prądu z Rosji (ostatecznie ropa zostaje dostarczona z Iranu przez Afganistan); III - G. protestuje wobec wstrzymania importu gruzińskiego wina przez Rosję (uzasadniane względami zdrowotnymi); VII - parlament gruziński domaga się całkowitego wycofania sił rosyjskich z Południowej Osetii i Abchazji i zastąpienia ich siłami międzynarodowymi, IX - G. zatrzymuje 4 rosyjskich oficerów pod zarzutem szpiegostwa, co doprowadza do odwołania rosyjskiego ambasadora z Tbilisi i wprowadzenia kolejnych sankcji przez Rosję; XI 2007 masowe protesty protesty domagające się ustąpienia prezydenta doprowadziły do wprowadzania 9-dniowego stanu wyjątkowego i zmiany na stanowisku premiera; prezydent rozpisał przedterminowe wybory i ustąpił z urzędu, aby móc ubiegać się w styczniu o reelekcję (konstytucja wymaga 40-dniowego okresu przerwy w sprawowaniu funkcji głowy państwa); I 2008 wybory prezydenckie wygrała urzędująca głowa państwa M. Saakaszwili (52,8 % głosów); opozycja, mimo braku zastrzeżeń ze strony obserwatorów OBWE, oskarżyła władzę o fałszerstwa wyborcze; III 2008 separatystyczny rząd w Abchazji zwraca się do ONZ o uznanie wywołując napięcia nie tylko na linii Suchumi-Tbilisi, ale także Tbilisi-Moskwa, gdyż Rosja zapowiedziała udzielenie wsparcia zbuntowanej republice; IV 2008 NATO odłożyło na grudzień podjęcie decyzji w sprawie włączenia G. do programu przygotowującego do członkostwa w Sojuszu; V 2008 wybory parlamentarne wygrywa proprezydencki Zjednoczony Ruch Narodowy; stosunki z Rosją ulegają dalszemu pogorszeniu, gdy ta wysyła 300-osobowy oddział do naprawy linii kolejowej w Abchazji (Gruzja uważa, że jest to przygotowanie do interwencji zbrojnej); w VII 2008 Rosja i G. przeprowadzają zakrojone na szeroką skalę manewry wojskowe na Kaukazie, Abchazja zrywa wszelkie kontakty z rządem w Tbilisi; VIII 2008 spory rosyjsko-gruzińskie przekształcają się w zbrojny konflikt; w odpowiedzi na atak armii gruzińskiej na separatystyczne oddziały osetyjskie wojsko rosyjskie wkroczyło na terytorium G.; po ponad tygodniowych walkach dzięki mediacji francuskiej doszło do podpisania porozumienia pokojowego. 2008-09 premierem Grigor Mgalobliszwili (ustąpił w wyniku konfliktu z prezydentem), od 2009 Nika Gilauri, przedtem minister finansów
ZAKAUKAZIE, SATAPLIA, NADER SZAH, ABCHAZJA, ADŻARIA, MEGRELIA, POŁUDNIOWOOSETYJSKA REPUBLIKA, NOWY ATON, TAMARA, LEONIDZE