WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. zróżnicowane; na płn. łańcuchy górskie Wielkiego Kaukazu, z najw. szczytem kraju (Bazar Diuzi, 4466 m); na płd.-zach. – odgałęzienia Kaukazu Małego, na płd.-wsch. G. Tałyskie, oddzielone od wybrzeża Niz. Lenkorańską; w środku kraju rozległa Niz. Kurańska, łagodnie opadająca ku wybrzeżu, w znacznym stopniu depresyjna (do 28 m). Klimat na nizinach podzwrotnikowy suchy, na Niz. Lenkorańskiej wilgotny (ciepłe lato, łagodna zima), w górach strefy klimatyczne; średnia roczna temp. lipca 26°C, stycznia 6°C; opady zróżnicowane; na Niz. Kurańskiej ok. 300 mm rocznie, w górach Małego Kaukazu 600–800 mm, Wielkiego Kaukazu 1200–1300 mm, na Niz. Lenkorańskiej 1700 mm. Gł. rzeki: Kura i jej dopływy Araks, Alazani, Samchorczaj, Akstafa, Giandżaczaj; ok. 250 jezior przeważnie pochodzenia polodowcowego; linia brzegowa wybrzeża słabo rozczłonkowana, kilka zatok m.in. Bakińska, Apszerońska.
FLORA I FAUNA. Roślinność półpustynna, na przedgórzu stepowa, w górach lasy (ok. 10% pow.) z przewagą dębu, buku i grabu, w wyższych partiach łąki subalpejskie; ze świata zwierzęcego spotkać można niedźwiedzia brunatnego, lamparta, szakala, rysia, koziorożca kaukaskiego; 12 obszarów chronionych, najw. – park nar. Kazyłagacz (zatoka i wybrzeże).
LUDNOŚĆ. Większość mieszk. (85,4%) stanowią Azerowie, ok. 4% Rosjanie, 2% Ormianie (wyraźny spadek po pogromie 1990), 400 tys. Tatarzy, 171 tys. Lezgini, nadto Ukraińcy, Gruzini, Żydzi (1993); wg UNCHR poza granicami A. 8 mln Azerów zamieszkuje Iran (na ziemiach hist. należących do A.), 2 mln Turcję, 1 mln kraje b. ZSRR; dominująca religia islam (70% szyici, 17% sunnici), nadto prawosławni, wyznawcy kościoła ormiańskiego; wysoki przyrost naturalny 20‰; gęstość zaludnienia 96 osób/km2; 54% ludności zamieszkuje miasta; przeciętna dł. życia: mężczyźni – 67 lat, kobiety 75 lat.
USTRÓJ. Republika parlamentarna od 1991; nowa konstytucja z 1995; parlament jednoizbowy (Rada Najwyższa), 125 deputowanych, kadencja 5-letnia; głową państwa prezydent wybierany w wyborach bezpośrednich na 5 lat (o rozległych uprawnieniach); system rządów wielopartyjny; pod względem administracyjnym A. dzieli się na 54 obwody, 9 miast wydzielonych, autonomiczną republikę Nachiczewanu (enklawa A. na terenie Armenii) z własną konstytucją, parlamentem i rządem oraz autonomiczny okręg Górnego Karbachu, zamieszkały w 80% przez Ormian i nie uznający władz azerskich.
GOSPODARKA. Kraj przemysłowo-roln., do 1991 o gospodarce centralnie planowanej i sterowanej, opartej o górnictwo; od XIX w. wydobycie ropy naft. w rejonie Baku, ob. także z dna M. Kaspijskiego i w szelfie przybrzeżnym; eksploatacja gazu ziemnego (na niz. Kurańskiej), rud żelaza, miedzi, pirytów, kobaltu, ałunitu, soli kamiennej; hutnictwo żelaza i aluminium; przem. masz., chem., elektrotechn., włókienniczy (jedwabnictwo), spoż. (winiarski, tytoniowy, rybny, przetwórstwa owoców, herbaciany, olejarski), obuwniczy, rozwinięte rzemiosło; po 1991 drastyczny spadek produkcji. Rolnictwo skolektywizowane, nisko wydajne; grunty orne zajmują 18,4% pow. (areał uprawny w 90% nawadniany), łąki i pastwiska – 25,3%; uprawa pszenicy, kukurydzy, ryżu, bawełny, winorośli, tytoniu, herbaty, warzyw; hodowla owiec, kóz, bydła, jedwabników; pszczelarstwo; rybołówstwo; 14 wyższych uczelni, w tym uniw. w Baku zał. 1919. Sieć komunikacyjna oparta o transport kołowy (24 tys. km); niespełna 2 tys. km dróg kolejowych; wysoko rozwinięta sieć rurociągów i gazociągów; gł. porty morskie: Baku, Lenkoran, Astara.
HISTORIA. Początkowo prowincja perska, podczas wojen z Aleksandrem Wielkim ogłoszona ok. 328 p.n.e. przez satrapę Atropateosa niezależnym królestwem; w czasach podbojów rzym. część królestwa partyjskiego; 639-643 podbity przez Arabów, zmuszony do przyjęcia islamu (z tego okresu pochodzi nazwa A.); w II poł. IX w. rozpad na drobne państewka, m.in. Baku, Derbent, Gandża, Tebriz, rozwój gosp.; w XI w. opanowany przez Turków seldżuckich (z wyjątkiem Szyrwanu); 1231 rujnujący kraj najazd Mongołów, 1246 włączenie A. do państwa Hulagidów, ze stol. w Tebrizie; na przełomie XIV/XV w. kolejny najazd wojsk mongolskich Timura, następnie Turkmenów (tylko Szyrwan zachował niepodległość); odtąd obszar przemiennej dominacji Turków osmańskich, perskiej dyn. Safawidów (która wprowadziła szyizm jako rel. państwową), a od XVIII w. także Rosji; 1805-13 oraz 1826-28 wojny ros.-perskie przyniosły podział kraju, A. płn. został wcielony do Rosji; w II poł. XIX w. rozwinął się tu wielki przem. naftowy (Baku ok. 1900 było najw. w świecie ośr. wydobycia ropy naft.), a w ślad za nim znaczący ruch robotniczy, liczne strajki, działalność wielu partii socjalistycznych oraz bolszewików (m.in. Ordżonikidze i Stalin); 1917-20 miejsce walk o władzę rozmaitych stronnictw polit. ze zbrojnym udziałem wojsk ros., tur. i bryt. - zakończony opanowaniem A. przez Armię Czerwoną i włączeniem go (1922) do Federacji Zakaukaskiej ZSRR; 1923-24 przyłączono Nachiczewan i Karabach (jako autonomiczne regiony), 1936 ustanowiono Azerbejdżańską SRR; 1941 ZSRR zajął irańską część A. (wyparty 1946 przez wojska irańskie przy poparciu Zachodu); 1988 nasilenie się dążeń emancypacyjnych Ormian zamieszkujących Górny Karabach, 1989 powstanie islamskiego nacjonalistycznego Frontu Ludowego, pogromy Ormian, 1991 proklamowanie niepodległości, przystąpienie do WNP; równolegle niepodległość proklamował Górny Karabach, o który wybuchła wojna z Armenią; mediacje Rosji, USA, KBWE do dzisiaj nieskuteczne, jednocześnie w obu krajach nasilone ruchy emigracyjne; 1993-2003 prezydentem G. Alijew, b. I sekretarz komunistycznej partii w A. (reelekcja 1998); jego rządy grawitowały w stronę autokratyzmu, w polityce zagr. próby zainteresowania zach. koncernów inwestowaniem w A. oraz deklaracje woli przystąpienia do NATO i Unii Europejskiej. 2001 przyjęty do Rady Europy; w tymże roku trzecia w ciągu ostatnich stu lat zmiana obowiązującego alfabetu, z cyrylicy na pismo łacińskie (przed przyłączeniem kraju do ZSRR Azerowie od stuleci posługiwali się pismem arabskim); od 2003 prezydentem Ilham Alijew (syn zmarłego wkrótce potem Gejdara Alijewa; reelekcja 2008); VI 2006 otwarcie ropociągu Baku-Tbilisi-Ceyhan (dostarczającego ropę znad Morza Kaspijskiego do Europy z pominięciem Rosji).
ZAKAUKASKA FEDERACJA, DAGESTAŃSKIE JĘZYKI, GRUZINI, GÓRNY KARABACH, ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH, ISMAIL I, KASPIJSKIE MORZE, LEZGINI, WITOS, NACHICZEWAN- Azerbejdżan, podróż do Azerbejdżanu,...
- Azerbejdżan, (Republika Azerbejdżańska)...
- AZERBEJDŻAN ZACHODNI, w płn.-zach. Iranie,...