New York City
miasto w USA w stanie Nowy Jork, przy ujściu rz. Hudson do Atlantyku; leży na kilkunastu wyspach (największe: Manhattan, Long Island, Staten Island) oraz częściowo na stałym lądzie; największe m. w USA i jedno z największych na świecie; obszar w granicach miejskich (Standard Metropolitan Statistical Area) 776 km2, 7,3 mln mieszk. (2001); aglomeracja miejska (częściowo w stanie New Jersey) 9,1 mln mieszk. (2001); region metropolitalny, w którego skład wchodzą zespoły miejskie Newark, Jersey City, Paterson-Clifton-Passaic, pow. 10 tys. km2, 20 mln mieszk. (2001), w tym ok. 27% ludności murzyńskiej i szacunkowo 800 tys. nielegalnych imigrantów ze wszystkich stron świata. Największe światowe centrum finansowo-handlowe (m.in. wielkie giełdy na Wall Street: New York Stock Exchange, American Stock Exchange; banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, przedsiębiorstwa handlowo-usługowe i sieci wielkich supermarketów); największy w USA i Ameryce Płn. ośr. przemysłowy z siedzibami wielkich koncernów (m.in. Standard Oil, Texaco, US Steel, Western Electric); zespół portowy (połączony przez New York State Barge Canal z Wielkimi Jeziorami i Rz. Św. Wawrzyńca), jeden z największych na świecie; kilka międzynarodowych portów lotniczych (największe: im. J.F. Kennedy'ego i La Guardia); wielki węzeł kolejowy i drogowy; w komunikacji miejskiej dominują połączenia kolei podziemnej oraz autobusowe; poszczególne wyspy są skomunikowane ze sobą i stałym lądem poprzez liczne tunele i mosty (najważniejsze: Lincoln Tunnel, Holland Tunnel, Brooklyn Battery Tunnel, słynny Brooklyn Bridge). W N.J. mieszczą się b. liczne szkoły wyższe, w tym uniw.: Columbia University, Fordham University, City College; światową sławę posiadają instytucje muzyczne: Metropolitan Opera, Juilliard School of Music, a także teatry, biblioteki (New York Public Library z 7,5 mln tytułów), muzea (Metropolitan Museum of Art, Museum of Modern Art, Muzeum Guggenheima), b. liczne galerie sztuki awangardowej; N.J. jest także światową stol. mediów (m.in. dziennik ), ruchu wydawniczego, przem. rozrywkowego (okolice placu Times Square oraz ulica Broadway z licznymi teatrami i kabaretami). Obok słynnych skupionych na Manhattanie N.J. posiada wiele terenów zielonych (największy: Central Park z ogrodem botanicznym, zoologicznym i planetarium - o pow. 360 ha). Obszar miasta dzieli się wyraźnie - także pod względem funkcji, struktury społecznej, obyczaju, kolorytu - na pięć gł. dzielnic: Manhattan (wyspa), Brooklyn i Queens (zach. część wyspy Long Island), Bronx (na kontynencie) i Richmond (na wyspie Staten Island). Najważniejsze funkcje miasta skupiają się na Manhattanie (zwł. w jego części środk. i wsch.): tu znajdują się gł. instytucje (nad rz. East River wznosi się m.in. wielki gmach ONZ, projektowany przez Le Corbusiera, O. Niemeyera, H. Robertsona), banki, centra kulturalne, siedziby firm, supermarkety; na Manhattanie znajdują się najbardziej ekskluzywne mieszkania najbogatszych, ale także dzielnica cyganerii (Greenwich Viliage), enklawy narodowościowe (Chinatown, murzyński Harlem, slumsy); pozostałe dzielnice pełnią przede wszystkim funkcje mieszkaniowe. Przemysł koncentruje się wzdłuż wybrzeży stanu New Jersey; jego gł. gałęzie to hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, papiernictwo i poligrafia, produkcja maszyn i środków transportu (w tym statków i samolotów), chemia i farmaceutyki, włókiennictwo. Obszary zajmowane obecnie przez N.J. zostały odkryte 1524 przez G. Verrazana; 1609 dotarł tu H. Hudson; 1614 na wyspie Manhattan powstała holenderska faktoria handlowa, stanowiąca zalążek miasta; 1625 Kompania Zachodnioindyjska zał. osiedle Nowy Amsterdam, gł. ośr. kolonii Nowe Niderlandy; prawa miejskie N.J. uzyskał 1653; 1664 zdobyty przez Anglików, którzy nadali mu obecną nazwę; w XVII w. stol. kolonii ang.; 1725 ukazała się pierwsza gazeta, 1754 zał. King's College (ob. Columbia University); w 2. poł. XVIII w. silne organizacje niepodległościowe; do 1797 stol. stanu, a 1789-90 pierwsza stol. USA; od lat 40. XIX w. masowy napływ imigrantów, gł. z Irlandii, a także z innych krajów europejskich (w tym z Polski); od 2. poł. XIX w. szybki rozwój ekonomiczny, zahamowany jedynie w okresie wielkiego kryzysu na przełomie lat 20. i 30. XX w.; od 1946 siedziba ONZ. Zabytki z najstarszych czasów nie zachowały się; najwartościowsze spośród budynków zabytkowych to m.in. kościoły St. Paul's Chapel, St. Mark's-in-the Bouwerie (XVIII w.), ratusz City Hall, Trinity Church, National Academy of Design, katedra protestancka St. John's the Divine, New York Public Library (XIX w.), wieżowce z początku XX w. (m.in. Woolworth Building); liczne śmiałe projekty architektów nowoczesnych, m.in. zespół Rockefeller Center, Lever Brothers Buildings, Seagram Building, World Trade Center (2001 zniszczone przez terrorystów). N.J. jest dużym skupiskiem polonijnym (zwłaszcza w Queens, okolice Greenpoint); istnieją tu organizacje i zrzeszenia Polaków (m.in. Instytut J. Piłsudskiego, Polski Instytut Nauki, Fundacja Paderewskiego, Fundacja Kościuszkowska) oraz polonijne media (, czasopisma, radio, program tv); w Central Parku znajduje się pomnik Władysława Jagiełły.
UTICA, NOWY AMSTERDAM, NOWE NIDERLANDY, LONG ISLAND, LINCOLN CENTER, UNITED PRESS INTERNATIONAL, LINDBERGH, SAARINEN, QUEENS, DELAWARE