państwo
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 98% ludy Bantu, w tym 47,3% Makua, 23,3% Tsonga, 12% Malawi, 11,3% Shona, 3,8% Yao; ok. 1,9 mln uchodźców w krajach sąsiednich, gł. Malawi (1 mln), RPA (250 tys.), Zimbabwe (240 tys.); w miastach 28% mieszk.; gęstość zaludn. 23 osoby/km2; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 45 lat, kobiety - 48 lat (jedna z najniższych w świecie i stale obniża się); 13,5% populacji zakażone jest wirusem HIV; religie: 38,9% chrześcijan, 14% muzułmanów, równocześnie do religii pierwotnych przyznaje się ok. 70% mieszkańców (synkretyzm wyznaniowy).
USTRÓJ. Republika od 1975; na podstawie konstytucji z 1990 głową państwa i szefem rządu prezydent, wybierany w głosowaniu powszechnym na 5 lat; parlament jednoizbowy (Zgromadzenie Republiki) - 250 czł., kadencja 5-letnia; władza wykonawcza w rękach rządu powoływanego przez prezydenta; kraj dzieli się na 10 prowincji i okręg stołeczny (Maputo) o podobnym statusie.
WARUNKI NATURALNE. Część wsch. M. wzdłuż wybrzeży zajmuje rozległa, mocno zabagniona nizina aluwialna szer. od 80 do 400 km, przechodząca na południu w płaskowyż Gaza, w środku w masyw górski Gorongosa, na północy płaskowyże Matabele i Mozambicki, poprzecinane pasmami górskimi; najw. szczyt Binga, wys. 2436 m; klimat na północy podrównikowy wilgotny, na południu zwrotnikowy suchy; średnia temp. stycznia 26 - 28oC, lipca 15 - 20oC; średni roczny opad na północy do 1800 mm, na południu ok. 400 mm, wyraźne dwie pory: sucha (IV-X) i deszczowa (XI-III); gęsta sieć rzeczna (Zambezi, Limpopo, Ruwuma, Lurio, Sabi); w granicach M. leży część jez. Niasa; roślinność urozmaicona: nad rzekami wiecznie zielone lasy galeriowe, m.in. mahoń, heban, baobab, bambus; większość terytorium zajmują sawanny i lasy sawannowe, na podmokłych terenach namorzyny; bogaty świat zwierzęcy, m.in. nosorożce białe, zebry, wiele gat. małp, z ptaków żurawie, flamingi, ibisy.
GOSPODARKA. Kraj zrujnowany 16-letnią wojną domową (1 mln ofiar, 6 mln wypędzonych, 15 mld dol. strat materialnych); wg niektórych źródeł najbiedniejszy w świecie; jeden z największych wskaźników analfabetyzmu (67%) i najw. w świecie śmiertelności niemowląt (297 na 1000 urodzin); nadto doświadczany suszą, powodziami, plagami szarańczy; w warunkach pokojowych podstawą gospodarki rolnictwo; uprawa trzciny cukrowej, orzeszków ziemnych, palmy kokosowej, agawy sizalskiej, juty, herbaty, kawy, nanercza, drzew cytrusowych, bawełny i tytoniu na eksport oraz kukurydzy, manioku, ryżu, prosa, roślin strączkowych na rynek wewnętrzny; hodowla - ze względu na plagę muchy tse-tse oraz kleszczy - słabo rozwinięta; połów krabów; znaczne bogactwa naturalne, słabo eksploatowane: węgiel kam., gaz ziemny, ropa naft., rudy żelaza, uranu, miedzi, manganu, berylu, kolumbitu, sól kam., boksyty, platyna, diamenty; niewielki przem. spoż., lekki, włókienniczy, cementowy, petrochem.; słaba sieć komunikacyjna, zdewastowana wojną.
HISTORIA. Terytorium M. było pierwotnie zasiedlone przez Buszmenów, których ok. V w. wyparły ludy Bantu; od VIII w. obszar penetracji arabskich, indyjskich i perskich faktorii handlowych, które pośredniczyły w dostarczaniu kości słoniowej do Azji; niektóre z nich przekształciły się w m. portowe, np. Sofala; od XV w. ekspansja portugalska; 1609 Portugalczycy zakładają tu odrębną kolonię, jeden z gł. ośrodków wywozu niewolników; 1951 M. otrzymał formalnie status prowincji zamorskiej Portugalii, czemu towarzyszyła silna akcja osiedleńcza białych (1955 - 65 tys. kolonistów; 1971 - 140 tys.); 1962 powstał Front Wyzwolenia M. (FRELIMO), pod przywództwem E.Ch. Mondlane, który 1964 proklamował powstanie zbrojne; 1966 OJA uznała FRELIMO za jedyną legalną reprezentację ludn. afrykańskiej M., a politykę Portugalii za zbrodnię przeciw ludzkości; do 1974 FRELIMO opanowało 1/3 terytorium M.; krwawe represje kolonizatorów spowodowały masową emigracją ludności do Zambii i Tanzanii; 1975 pod presją opinii publicznej Portugalczycy wycofali się, proklamowano niepodległość, prezydentem został Samora Machel; 1976 M. został przyjęty do ONZ, a równocześnie FRELIMO przekształciło się w partię marksistowsko-leninowską, wprowadzając dyktatorskie rządy w państwie, z S.M. Machelem jako prezydentem i premierem na czele; spowodowało to najpierw exodus portugalskich osadników, a 1979 utworzenie prawicowego Narodowego Ruchu Oporu Mozambiku (RENAMO), który rozwinął walkę partyzancką przeciw rządowi FRELIMO; 1986 po śmierci Machela władzę przejął b. premier z okresu uzyskania niepodległości Joaquim Chissano, który zliberalizował gospodarkę i ustrój; niemniej klęska suszy i wojna, a w konsekwencji zagrożenie głodem, przyniosły ogromną emigrację ludności do Malawi, Zimbabwe i RPA (ok. 1,9 mln osób); 1989 FRELIMO oficjalnie odstępuje od ideologii marksistowskiej, przywracając obywatelskie swobody; 1990 początek rokowań obu ugrupowań, nowa konstytucja, rozejm; 1992 podpisanie porozumienia pokojowego, szybkie rozbrojenie obu armii pod nadzorem 7 tys. żołnierzy ONZ; 1994 pierwsze wolne wybory, zwycięstwo FRELIMO, prezydentem J.A. Chissano (1994 i 1999 reelekcja), RENAMO staje się oficjalną opozycją parlamentarną; stopniowy proces stabilizowania sytuacji politycznej, porozumienie z RPA o zasadach powrotu emigrantów, znacząca pomoc finansowa i humanitarna z zagranicy; wprowadzanie gospodarki rynkowej; w lutym i marcu 2000 cyklon Eline i tropikalny orkan Gloria powodują gigantyczną powódź, w wyniku której M. poniósł znaczne straty (pół mln obywateli pozostało bez dachu nad głową); państwo czł. ONZ, OJA (ob. UA), IMF/MFW.
CHISSANO Joaquim Alberto, MOZAMBIK