do 1964 Rodezja Płn.
z Dem. Rep. Konga, Tanzanią, Malawi, Mozambikiem, Zimbabwe, Botswaną, Namibią, Angolą; pow. 752 614 km2; 11 mln mieszk. (2004); stol. Lusaka, 1,2 mln mieszk. (1,8 mln w zespole miejskim); gł. miasta: Ndola, Kitwe, Kabwe, Mufulira, Chingola; j. urzędowy: angielski, w użyciu j. z grupy bantu (bamaba, tonga, nyarija, chokwe i in.); jednostka monetarna 1 kwacha = 10 ngwee; PKB na 1 mieszk. 880 dol. (2001).
LUDNOŚĆ. Dominują ludy Bantu (ponad 95%): Bemba - 36%, Niandża - 17,6%, Tonga - 15,1%, Barotse - 8,2%, Ngoni, Lozi, Lunda, Buszmeni, ok. 15 tys. Europejczyków, gł. Brytyjczyków, tyleż Azjatów, gł. Hindusów; nadto wg UNHCR ok. 100 tys. uchodźców z Angoli, 20 tys. z Mozambiku, 14 tys. z Zairu (1994); w miastach 42% mieszk.; gęstość zaludnienia 15 osób/km2; b. wysoki przyrost naturalny 37,9‰ (1994); przeciętna dł. życia: mężczyźni - 47 lat, kobiety - 50 lat (jedna z niższych w świecie, m.in. wskutek epidemii AIDS i wysokiej śmiertelności niemowląt - 10,7% i dzieci - 17,7%); 27% analfabetów; wyznania: 72% chrześcijanie (34% protestanci, 24% katolicy, 10% kościół nar.-afr., 4% inni), 27% animiści.
USTRÓJ. Republika prezydencka od 1964, czł. bryt. Wspólnoty Nar.; parlament jednoizbowy (Zgromadzenie Nar.), 150 czł., wybory co 5 lat; nadto Izba Wodzów z udziałem 27 naczelników grup etnicznych; głowa państwa powoływana w wyborach powszechnych na 5 lat; system rządów wielopartyjny; kraj dzieli się adm. na 9 prowincji.
WARUNKI NATURALNE. Powierzchnię Z. w części zach. stanowi płaskowyż, wys. 1000-1400 m, opadający łagodnie ku dolinom rzek; część płn.-wsch. przecięta biegnącym z płd.-zach. na płn.-wsch. masywem górskim Muczinga, wys. 1841 m; równolegle do masywu, bardziej na płd. biegnie rów tektoniczny rz. Luangua, należący do systemu Wielkich Rowów Afrykańskich; bardziej na płn. rozległe jezioro i bagna Bangueulu (porośnięte częściowo papirusem); klimat podrównikowy suchy; średnia temp. października (najcieplejszy) 25-27°C, czerwca, lipca (najchłodniejsze) 15-18°C; średni roczny opad 600-800 mm na płd., 1000-1200 mm na płn. zach.; w porze suchej możliwe lokalne przymrozki. Gęsta sieć rzek tworzących rozlewiska (zw. bezi), uformowana gł. przez Zambezi i jej dopływy: Luangua z Lukushashi, Kafue z Lungą, Kabompo z Dongwe, nadto na płn. Luapula (graniczna z Demokratyczną Republiką Konga) i Chambeshi; na rzekach liczne progi i wodospady (najw. Wiktorii na Zambezi); kilka wielkich jezior: Bangueulu, Tanganika, Mueru (dwa ostatnie, graniczne). Szatę roślinną tworzą gł. sawanny i widne lasy (38% pow. kraju), zrzucające liście porą suchą; bogaty świat zwierzęcy; kilka parków nar. i rezerwatów gł. faunistycznych, m.in. Luangua, Kafue.
GOSPODARKA. Mimo znacznych bogactw naturalnych i nieźle rozwiniętego przemysłu (dostarcza 46% dochodu nar. brutto), jeden z biedniejszych krajów świata (dochód nar. brutto na osobę 290 dolarów - 1992; 606 dolarów - 1994); przyczyną kryzys polityczny, eksperymenty gospodarcze, klęska suszy 1991-92 (zniszczeniu uległo 3/4 zbiorów), spadek cen miedzi (gł. artykuł eksportowy) na rynkach światowych; Z. posiada bogate, wysokoprocentowe złoża rud miedzi (5. miejsce w świecie w wydobyciu, 433 tys. ton czystego metalu), kobaltu (2. miejsce), berylu (2. miejsce); nadto wydobywa się rudy cynku, selenu, ołowiu, manganu, uranu, cyny, kadmu, węgiel kam., piryty, srebro, złoto, ametysty; nowoczesny przem. wydobywczy, o tradycjach sięgających końca XIX w., zatrudnia tylko 2% ludności zawodowo czynnej; rozwinięte hutnictwo miedzi i kobaltu; nadto przem. spoż. (tytoniowy, mięsny, piwowarski, cukrowniczy), elektrotechn., maszynowy (produkcja maszyn górniczych), chem., włókienniczy, cementowy, drzewny, papierniczy, rafineria ropy naft. w Ndola, montownie samochodów i rowerów; nadwyżki energii elektrycznej; gł. regionem przem., o największym zaludnieniu, jest tzw. Pas Miedziowy, wzdłuż granicy z Demokratyczną Republiką Konga. Rolnictwo zatrudnia ponad 70% ludności zawodowo czynnej; obok wysokotowarowych farm, położonych opodal linii kolejowych, dostarczających ponad połowę produkcji, opartych o sztuczne nawadnianie ziemi, liczne gospodarstwa rozdrobnione, produkujące gł. na własne utrzymanie; uprawa kukurydzy, prosa, sorga, manioku, pszenicy, fasoli, orzeszków ziemnych, trzciny cukrowej, tytoniu, bawełny, herbaty, drzew owocowych, warzyw; hodowla (ograniczona plagą muchy tse-tse, epidemiami chorób zwierzęcych, suszami) bydła, kóz, owiec, trzody chlewnej; spore znaczenie rybołówstwa śródlądowego i eksploatacji lasów. Sieć komunikacyjna słaba, rozwinięta tylko w Pasie Miedziowym; 2,2 tys. km linii kolejowych, 37 tys. km dróg kołowych; rurociąg naft. z portu Dar es-Salaam (Tanzania) do Ngola; handel zagr. obsługują porty tranzytowe Dar es-Salaam, Lobito (w Angoli) i Beira (w Mozambiku).
HISTORIA. Terytorium dzisiejszej Z. zamieszkiwali pierwotnie Buszmeni, wypierani od VIII w. n.e. przez ludy Bantu; w XIV-XV w. część płd. terytorium znalazła się w królestwie Monomotapa, w XVII-XVIII w. obszar wzdłuż Zambezi należał do królestwa Lunda; w XIX w. podział na 3 części: na płd.-zach. państwo Bemba, na zach. - Barotse, na wsch. Ngoni; podróże (1853-54 i 1858-60) sprowadziły tu najpierw misjonarzy eur., wkrótce potem odkrycia bogactw mineralnych przywiodły ang. spółki górnicze ((C.J. Rhodesa); 1890 za pośrednictwem Bryt. Kompanii Afryki Płd. rozpoczęła się faktyczna kolonizacja Z., opór Bemba i Ngoni złamano, do 1899 podporządkowano sobie całe terytorium, rozwijając intensywnie eksploatację złóż miedzi; 1911 ustanowiono protektorat pn. Rodezja Płn. (dla obszaru obejmującego także dzisiejsze Zimbabwe, wcześniej stanowiące kolonię pn. Rodezja), 1924 protektorat formalnie przyłączono do Korony Bryt.; po II woj. świat. narodziny ruchu niepodległościowego (1948 Kongresu Rodezji Płn., 1951 przekształconego w Afr. Kongres Nar. Rodezji Płn.); 1953 W. Brytania powołała do życia Federację Afryki Centralnej, zw. też Federacją Rodezji i Niasy, w skład której włączono Rodezję Płn. (dzisiejszą Zambię), Rodezję Płd. (ob. Zimbabwe) i Niasę (ob. Malawi); 1963 Federacja rozpadła się, 1964 proklamowano niepodległość, przyjmując nazwę Zambia; zachowano członkostwo w bryt. Wspólnocie Nar., przystąpiono do ONZ i OJA, prezydentem został Kenneth Kaunda (uczeń Gandhiego), który w polityce wewn. zwalczał opozycję, dążenia separatystyczne dawnego państwa Barotse, a 1969 podjął reformy gospodarcze w duchu "filozofii humanizmu", co przejawiło się praktycznie w przejęciu kontroli nad amer. i ang. przedsiębiorstwami górniczymi; w polityce zagr. wspierał nacjonalizmy w RPA, Mozambiku, Rodezji Płd., natomiast bliskie stosunki utrzymywał z sąsiednią Tanzanią i z Chinami, przy pomocy których wybudował linię kolejową do Tanzanii; 1972 partia Kaundy (Zjednoczona Nar. Partia Niepodległości, UNIP) została uznana za jedyną legalną; 1976 Kaunda przedstawił dalszą wizję swojej "filozofii humanizmu" w postaci koncepcji "komunokracji"; w rezultacie od początku lat 80. zaczął narastać w Z. kryzys gospodarczy, równolegle rosła w siłę opozycja; 1990 po nieudanym wojskowym zamachu stanu zniesiono zasadę jednopartyjności, legalizując opozycyjny Ruch na Rzecz Wielopartyjnej Demokracji (MMD), który 1991 zwyciężył w wyborach, prezydentem został jego lider Frederick Chiluba; opracowany wspólnie z MFW program ożywienia nieefektywnej gospodarki państwowej napotyka na opór społeczny, podobnie reprywatyzacja przemysłu; PKB wynosi 880 dol. (2001), 3/4 mieszk. głoduje, ok. 20% zarażonych jest wirusem HIV; w wyniku długotrwałej suszy zbiory kukurydzy w 2001 były mniejsze o połowę; nowy prezydent kraju (od 2002) Levy Mwanawasa ogłosił stan klęski żywiołowej i zwrócił się z apelem o pomoc do światowej opinii publicznej, Chilubę zaś aresztowano (VIII 2003) pod zarzutem defraudacji 30 mln dolarów.
LUSAKA, LUNDA, LUANSHYA, CHILUBA, WIKTORII WODOSPAD, MIEDZIONOŚNY PAS, CHALKOPIRYT, LUANGUA, BANGUEULU, TANGANIKA