do 1979 Rodezja Płd.
LUDNOŚĆ. Dominują ludy Bantu (97,6 %), nadto biali, zwł. Brytyjczycy, Azjaci, gł. Hindusi; w miastach 28% mieszk.; gęstość zaludnienia 38 osób/km2; przyrost naturalny: 0,51% rocznie (2005); 10% analfabetów; średnia przewidywana długość życia: mężczyźni - 37 lat, kobiety – 34 lata; wyznania: 55% animiści, 17% protestanci, 14% wyznawcy Kościoła afrykańskiego, 12% katolicy, nadto muzułmanie, prawosławni, żydzi.
USTRÓJ. Republika prezydencka od 1980, czł. bryt. Wspólnoty Nar.; parlament jednoizbowy (Izba Zgromadzenia), 150 czł. (120 wybieranych, 12 mianowanych przez prezydenta, 10 naczelników plemiennych, 8 gubernatorów prowincji), wybory co 6 lat; głowa państwa powoływana w wyborach bezpośrednich, kadencja 6-letnia; system rządów wielopartyjny; pod względem adm. kraj dzieli się na 8 prowincji.
WARUNKI NATURALNE. Większość pow. kraju zajmują płaskowyże Matabele i Maszona (wys. do 1600 m), od płn. obniżające się ku dolinie rz. Zambezi, od płd. ku Limpopo; na wsch. granicy z Mozambikiem pasmo górskie Inyanga, z najw. szczytem w Z. - Inyangani (2593 m); klimat na płn. podrównikowy suchy, na płd. zwrotnikowy suchy, kontynentalny; średnie temp. miesięczne wahają się między 14 a 22C, stosunkowo niskie ze względu na znaczną wysokość n.p.m.; w porze chłodnej możliwe przymrozki; średni roczny opad od 1400 mm na płn.-wsch. do 400 mm w dolinie rz. Limpopo; pora deszczowa XI-IV; b. gęsta sieć rzeczna należąca do dorzeczy Zambezi, Limpopo i Sabi; szatę roślinną stanowią sawanny i widne lasy z baobabami zajmujące 23% pow.; świat zwierzęcy reprezentują m.in. lwy, słonie, nosorożce (zagrożone wytępieniem ze względu na handel ich rogami uważanymi w Azji za środek leczniczy), hipopotamy, krokodyle, żyrafy, zebry, antylopy; kilka parków nar.: Wankie i Wodospadu Wiktorii (wpisane na Listę UNESCO), Matopos, Inyanga.
GOSPODARKA. Kraj przem.-roln., zaliczany do rozwijających się, zasobny w bogactwa naturalne, jednak w pełni uzależniony od pomocy zagranicznej (skutki reformy rolnej z 2002); wydobycie złota, fosforytów, boksytów, pirytów, grafitu i litu (3. miejsce w świecie), azbestu i chromu (6. miejsce w świecie), rud niklu, miedzi, berylu, antymonu, uranu, tantalu, cyny, kobaltu, niobu, żelaza, srebra, platyny, szmaragdów, węgla kam. (łącznie eksploatacja ok. 40 surowców mineralnych); rozwinięte hutnictwo miedzi, żelaza i chromu, znaczny przem. maszynowy, samochodowy, metalowy, chem. (nawozy sztuczne), petrochem. (rafineria ropy w Mutare, ropociąg do portu Beira w Mozambiku), włókienniczy, cementowy, spoż. (zwł. cukrowniczy, mięsny, tytoniowy), drzewny; użytki rolne zajmują ok. 20% powierzchni kraju, jednak po wywłaszczeniu białych rolników wysoprodukcyjne farmy podupadły, brakuje maszyn i nawozów; uprawia się tytoń (najw. producent w Afryce), trzcinę cukrową, bawełnę, herbatę; w drobnych gospodarstwach miejscowej ludności uprawa kukurydzy, prosa, sorga, manioku, pszenicy, kawy, orzeszków ziemnych; nieźle rozwinięta hodowla bydła i kóz; eksploatacja lasów; 1 uniw., 6 wyższych szkół zawodowych, 32 instytuty branżowe; sieć komunikacyjna rozwinięta zwł. w środk. i wsch. części kraju, m.in. linie kolejowe do portów w RPA i Mozambiku; 85 tys. km dróg kołowych, port lotniczy w Harare; bezrobocie przekraczające 75%, inflacja 913% (2006), bardzo duży odsetek emigrantów (od 1990 ponad 4 mln osób).
HISTORIA. Tereny Z. były zasiedlone już w I tysiącleciu p.n.e. przez Buszmenów, ok. IV w. n.e. napłynęły tu ludy rolnicze nieznanego pochodzenia, które zasymilowały się; od VI w. napływ ludów Bantu (zwł. Szonów), które podporządkowały sobie te ziemie (Buszmeni zostali zepchnięci na płd.), rozpoczęły wydobycie miedzi i złota, a w X w. stworzyły silne państwo plemienne Wielkie Zimbabwe; w XIV w. zostało ono włączone do królestwa Monomotapa, które obejmowało także zach. Mozambik; od końca XV w. zaczęli tu docierać Portugalczycy; 1684-93 rozpad królestwa (po najeździe ludu Rozwi, który podbił to terytorium, wyhamował ekspansję Portugalczyków i stworzył własne państwo plemienne, kontynuujące tradycje Wielkiego Z.); 1830 rozpoczęły się najazdy ludów Nguni, wygnanych z Natalu przez Zulusów, 1837 ludu Matabele (Ndebele), wyrzuconego z Transwalu przez Burów, który pod wodzą Msilikaziego podporządkował sobie zach. część Rozwi i stworzył silne państwo plemienne; w połowie XIX w. penetracja Z. przez ang. spółki górnicze C.J. Rhodesa, które 1889 pn. British South Africa Company zmonopolizowały wydobycie kruszców w całym państwie, za czym nastąpił napływ białych osadników, poszukiwaczy złota itp.; bunty plemienia Matabele (1893) i Szona (1896-97) krwawo stłumiono; 1895 przyjęto dla całości terenów podporządkowanych Kompanii (łącznie z Zambią) nazwę Rodezja, uznając ją za protektorat bryt.; 1911 wyodrębniono tereny dzisiejszej Zambii pn. Rodezja Płn.; nastąpił rozwój górnictwa, budowa kolei; 1923 rząd przejął od Kompanii administrację i przekształcił protektorat w autonomiczną kolonię Rodezja Płd.; po II woj. świat. pojawienie się tendencji niepodległościowych i pierwszych partii polit.; 1953-63 włączenie kolonii Rodezja Płd. do Federacji Afryki Centralnej (zw. też Federacją Rodezji i Niasy), zdominowanie władzy przez mniejszość bryt., umocnienie struktury własności ziemi (ponad połowa gruntów ornych, gł. urodzajne ziemie, znalazła się w rękach 250 tys. Europejczyków), dyskryminacja Afrykanów, delegalizacja ich kolejnych partii polit. (SRANC, NDP, ZAPU, ZANU); 1963 pod naciskiem dążeń niepodległościowych rozwiązano Federację, reaktywując ponownie kolonię, o b. szerokiej autonomii; 1964 jej premier Ian Smith wystąpił z żądaniem niepodległości, a po nieudanych rokowaniach z W. Brytanią ogłosił jednostronnie niepodległość (nie uznaną przez OJA i ONZ z powodu polityki dyskryminacji rasowej prowadzonej przez rząd), ONZ nałożyła zresztą 1968 z tych samych przyczyn sankcje gospodarcze na Rodezję (nieskuteczne z powodu bliskich stosunków reżimu Smitha z RPA i portug. administracją kolonialną Mozambiku); w warunkach rosnącego napięcia wewn., pojawienia się antyrządowej partyzantki (ZAPU), 1969 ogłoszono nową konstytucję, prezydentem został C. Dupont, ale nie zmieniło to sytuacji (kosmetyczny charakter zmian nie został uznany przez międzynar. opinię publiczną, sankcje ONZ utrzymano); 1970 rząd Smitha wystąpił z bryt. Wspólnoty Nar. i zaostrzył terror, dążąc do pełnego apartheidu; kraj został podzielony wewn. na rejony "europejskie" i "afrykańskie", osobom o czarnym kolorze skóry ograniczono swobodę poruszania się, nałożono na nie obowiązek rejestracji, wprowadzono dzielnice mieszkaniowe wyłącznie dla białych, prawo udziału w wyborach uzależniono od statusu majątkowego itp.; 1974-76 pozostający w opozycji do rządu ruch wyzwoleńczy zjednoczył się, powstał Patriotyczny Front Z. (jednoczący m.in. ZAPU z J.N.M. Nkomo na czele, ZANU z R.G. Mugabe, ANC z biskupem A.T. Muzorewą), popierany przez OJA, który zmusił 1978 rząd Smitha do negocjacji; powołano rząd tymczasowy z udziałem m.in. Smitha i Muzorewy, zniesiono dyskryminację rasową, 1979 odbyły się wybory wygrane przez ANC, Muzorewa został premierem; uchwalono nową konstytucję, proklamowano utworzenie państwa Zimbabwe-Rodezja; wyników wyborów nie uznała jednak Rada Bezpieczeństwa ONZ ani opinia międzynar., a z Patriotycznego Frontu Z. wystąpiły dwie jego gł. siły ZANU i ZAPU; zwołana w Londynie konferencja konstytucyjna z udziałem ZAPU, ZANU i rządu Muzorewy przywróciła Rodezji Płd. przejściowo status kolonii; w ogłoszonych ponownie wyborach nowa koalicja zwyciężyła, premierem został R. Mugabe; IV 1980 proklamowano powstanie niepodległego państwa Z., przystąpiono do bryt. Wspólnoty Nar., ONZ i OJA; w wyniku różnic plemiennych, ideologicznych, prób zawłaszczenia władzy 1982 koalicja rozpadła się, J. Nkomo ustąpił z rządu i podjął działalność partyzancką opanowując rodzimy płaskowyż Matabele; 1984 zjazd rządzącej partii ZANU postanowił przekształcić państwo we wspólnotę socjalistyczną, przypisując sobie jednocześnie rolę "przewodnią" (monopartii); 1987 podpisano porozumienie z ZAPU (Nkomo wrócił do rządu), jednocząc obie partie, wprowadzono nową konstytucję, zniesiono oddzielną reprezentację białych w parlamencie, wprowadzono system prezydencki, wielopartyjny, głową państwa został R. Mugabe, który z czasem wprowadził rządy dyktatorskie; 1993 rząd rozpoczął przymusowy wykup ziemi od białych farmerów (4,5 tys. farm gospodarujących na ok. 11 mln ha ziemi), po czym w r. 2000 na tle trudności gospodarczych zainicjował (pod hasłem "dokończenia dekolonizaacji") akcję najazdów na farmy skupione w rejonie Harare, ich plądrowania, niszczenia, a nawet mordowania białych plantatorów; produkcja rolna zmalała drastycznie, ceny chleba wzrosły dwukrotnie, farmy tytoniowe na północy kraju (podstawa eksportu) zostały kompletnie zniszczone i rozgrabione; 2001 wprowadzono formalny zakaz uprawy ziemi przez białych farmerów, pod karą 2 lat więzienia; na kryzys polityczny i gospodarczy nałożyła się epidemia HIV, która objęła ok. 25% ludności (w konsekwencji nastąpił drastyczny spadek średniej dł. życia do 37 lat); ONZ wycofała się z nadzoru wyborów (zarówno parlamentarne 2000 i 2005 jak i prezydenckie 2002 – najprawdopodobniej sfałszowano); rosnąca izolacja na arenie międzynar. (W. Brytania zawiesiła członkostwo Zimbabwe w bryt. Wspólnocie Narodów); pomoc humanitarna dla 6 mln głodujących nie dociera do okręgów, które oddały w wyborach (III 2002) głos na Morgana Tsvangiraia – rywala Mugabe; brakuje chleba, cukru, benzyny; bezrobocie objęło 70% ludności w wieku produkcyjnym; kraj wstrząsany jest strajkami organizowanymi przez opozycję; opór narasta także wśród prominentnych polityków ZANU; niemniej partia Mugabe wygrała kolejne wybory parlamentarne (2005); opozycja stanowczo kwestionuje wyniki; kolejna akcja Mugabe wyburzania slumsów w wielkich miastach dla nadania im estetycznego wyglądu, wszczęta w maju 2005 – wg wysłanników ONZ – pozbawiła dachu nad głową 3,5 mln osób, które wyeksmitowano do wioskowych obozów reedukacyjnych (biskupi katoliccy uznali te wysiedlenia za zbrodnię Mugabe przeciw własnym obywatelom); z braku paliwa zaprzestał funkcjonowania transport miejski. IV 2006 prezydent postanowił umożliwić białym rolnikom podpisywanie umów o dzierżawę ziemi na 99 lat, ma to doprowadzić do poprawienia sytuacji gospodarczej kraju; od połowy 2006 wraz z pogłębiającym się kryzysem gospodarczym (inflacja w ciągu roku wyniosła 1000%), wzmagają się niepokoje wewnętrzne; III 2007 dochodzi do gwałtownych starć z opozycją, do szpitala trafia jej przywódca Morgan Tsvangirai; w wyborach 2008 najprawdopodobniej przegrał Mugabe i rządząca partia ZANU-PF, ale władze ogłosiły ponowne liczenie głosów (pod pretekstem oszustw dokonanych przez powołane przez rząd komisje!) i zapowiadają drugą turę wyborów prezydenckich. II 2009 premierem został Morgan Tsvangirai, przywódca opozycji -być może to początek upadku Mugabe.
ZAMBEZI, BULAWAYO, SZONA, ZIMBABWE WIELKIE, KAFUE, SMITH, MUZOREWA, UNUNQUADIUM, NKOMO, INJANGA- Zimbabwe, państwo w środk.-pd.(...)
- Zimbabwe, (Republika Zimbabwe)
- ZIMBABWE WIELKIE, kompleks kamiennych budowli...