enklawa na terytorium Włoch, w zach. części Rzymu, na Wzgórzach Watykańskich; pow. 0,44 km2 (granice ustalone traktatem laterańskim 1929); ok. 1000 stałych mieszk., gł. księży, zakonników i urzędników watykańskich w większości pochodzenia zagr., Włochów ok. 40%; siedziba papieża oraz centralnych urzędów i instytucji Kościoła rzymskokatolickiego, m.in. Kurii Rzymskiej, jej kongregacji i trybunałów, św. Kolegium kardynalskiego, Papieskiej Akad. Nauk, Watykańskiej Biblioteki Apostolskiej, Muzeum Watykańskiego; nadto zespół pałacowo-kościelny z Bazyliką św. Piotra, Placem św. Piotra, Pałacem i Ogrodami Watykańskimi (1/3 pow.), Astronomiczne Obserwatorium Watykańskie (zał. 1576), stacja kolejowa i lądowisko helikopterów do prywatnego użytku papieża; j. urzędowe: łaciński i włoski; jednostka monetarna: euro, nadto bity w celach numizmatycznych lir watykański. Państwo Watykańskie ma charakter elekcyjnej monarchii teokratycznej (od 1929); głową państwa jest papież (od 19 IV 2005 Niemiec Joseph Ratzinger - Benedykt XVI), wybierany dożywotnio przez Kolegium Kardynałów spośród jego członków, wyposażony w najwyższą władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, pełniący równolegle obowiązki biskupa Rzymu; w kierowaniu Kościołem (996 mln wiernych - 1994) wspomaga go Kuria Rzymska, zwł. sekretariat stanu, którego szef wyposażony jest w kompetencje porównywalne z premierem. Terytorium W. otoczone jest z trzech stron murami; poza jego obrębem - na zasadzie eksterytorialności - pod administracją kościelną znajduje się szereg obiektów i instytucji w Rzymie: liczne kościoły (m.in. S. Maria Maggiore i Bazylika Laterańska), 5 uniwersytetów (najstarszy Gregoriański, zał. 1553), 7 kolegiów teologicznych, Papieski Inst. Biblijny, redakcje "L’Osservatore Romano" i Telewizji Watykańskiej; poza Rzymem letnia rezydencja papieża w Castel Gandolfo, Radio Watykańskie w Santa Maria di Galeria (emituje program w 35 językach) i majątki ziemskie we Włoszech, Hiszpanii i Niemczech. Podstawą dochodów opłaty i ofiary wiernych z całego świata (m.in. tzw. świętopietrze) oraz turystyka - sprzedaż dewocjonaliów, znaczków pocztowych, publikacji, monet, medali, opłaty za wstęp do muzeów; nadto wpływy z działalności banku watykańskiego (jego depozyty oceniane są na 4 mld dolarów), z lokat kapitałowych w innych bankach i udziałów w korporacjach przemysłowych, ze świadczeń kościołów kat. całego świata, z datków charytatywnych osób prywatnych; zatrudnienie w W. - obok kilku tys. duchownych, zakonników i zakonnic - obejmuje ok. 4 tys. świeckich urzędników (od 1993 reprezentowanych przez własny związek zawodowy) i 100 gwardzistów szwajcarskich; od lat 80. utrzymuje się deficyt budżetowy.
HISTORIA. Siedzibę papieży z Lateranu do Watykanu przeniósł po powrocie z Awinionu Grzegorz XI (1370-78); odtąd stol. państwa kościelnego, rozbudowywana i wzbogacana, m.in. pałac za Mikołaja V (1447-55), kaplica Sykstyńska za Sykstusa IV (1471-84), rozbudowa pałacu przez Bramante za Juliusza II (1503-13), freski Rafaela (1517-19), Schody Królewskie Berniniego (1663), nowe skrzydło pałacu (1817-22), Muzeum Watykańskie zał. przez Klemensa XIV (1769-74) i urządzone przez Piusa VI (1775-99). Po zjednoczeniu Włoch (1860) i przyłączeniu do nich Rzymu (1870) państwo kościelne upadło, czego nie uznał Pius IX ogłaszając się "więźniem W."; spór z państwem wł. trwał do 1929, kiedy na mocy traktatu laterańskiego (podpisanego przez Mussoliniego i Piusa XI) W. został uznany za suwerenne państwo, z prawem do samodzielnej polityki zagranicznej; równolegle podpisano konkordat regulujący stosunki W. z państwem włoskim (1984 znowelizowany); W., jako państwo o osobowości prawnej, utrzymuje stosunki dyplomatyczne ze 131 krajami poprzez nuncjuszy, nie należy natomiast z reguły do organizacji międzynar., w tym także do ONZ ("by pozostać poza wszelkim doczesnym współzawodnictwem między państwami"), gdzie posiada jedynie status Stałego Obserwatora (poczynając od pontyfikatu Jana XXIII stosunki z ONZ uległy normalizacji, kolejni papieże Paweł VI i Jan Paweł II występowali na forum Zgromadzenia Ogólnego); 1993 W. nawiązał (jako ostatnie państwo eur.) stosunki dyplomatyczne z Izraelem, nie utrzymuje ich natomiast z Chinami (gdzie obowiązuje zakaz działania Kościoła katolickiego); podjęta 2005 próba uregulowania sytuacji ok. 10 mln katolików w Chinach za cenę zerwania stosunków dyplomatycznych z Tajwanem została przez Chiny odrzucona; z Polską reguluje je podpisany 1997 konkordat.
