Italia
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 94% Włosi, 2,7% Sardyńczycy, 1,3% Retoromanie, nadto Tyrolczycy, Słoweńcy, Francuzi, Albańczycy, Grecy; ok. 30 mln Włochów poza krajem, gł. w USA; w miastach 69% ludności (dostrzegalny stały proces migracji wewn. z rolniczego płd. do miast uprzemysłowionej płn.); gęstość zaludnienia 186 osób/km2; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 74 lata, kobiety - 81 lat; b. niski przyrost naturalny, na 1 kobietę przypada zaledwie 1,26 dziecka (gorzej jest tylko w Hiszpanii – 1,25 dziecka); struktura wiekowa wg prognoz na 2005 najmniej korzystna w Europie (14% populacji poniżej 14 lat, 25% powyżej 65 lat); wyznania: 83,2% katolicy, nadto protestanci, żydzi, inni, 16,2% bezwyznaniowi.
USTRÓJ republikański (na podstawie konstytucji z 1948); parlament dwuizbowy: Izba Deputowanych, 630 czł. i Senat 315 czł. (w tym 11 dożywotnich), wybory co 5 lat; głową państwa prezydent, powoływany na 7 lat przez obie izby parlamentu z udziałem elektorów wybranych przez rady regionalne (2006 Giorgio Napolitano); system władzy wielopartyjny; kraj dzieli się pod względem adm. na 95 prowincji w ramach 20 regionów; status specjalny posiadają: Sardynia, Sycylia, Trydent-Górna Adyga, Valle d’Aosta, Friuli-Wenecja Julijska.
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. zróżnicowane; od płn.-zach. i płn. naturalną granicę Włoch, w kształcie łuku, stanowią Alpy (w granicach W. ok. 45 tys. km2), na granicy ze Słowenią A. Julijskie, dalej na zach. kolejno ciągną się równoleżnikowo pasma Alp Karnijskich, Retyckich, Lepontyńskich i Pennińskich z przedgórzami (Dolomity, A. Weneckie, A. Bergamskie, A. Lombardzkie); poczynając od Przełęczy Św. Bernarda i masywu Mont Blanc (4807 m - najw. szczyt W.) - przy którym zbiegają się granice Szwajcarii i Francji - w kierunku płd. ciągną się kolejne pasma Alp Graickich, Kotyjskich, Nadmorskich i Liguryjskich, przechodzących wzdłuż wybrzeża Zat. Genueńskiej w Apenin Liguryjski; poszczególne pasma alpejskie dzielą głębokie doliny (Aosty, Adygi, Addy) i kotliny (Trydencka, Bolzano, Valtellina); wnętrze łuku alpejskiego, po przedgórza Apeninów wypełnia rozległa Niz. Padańska o żyznych glebach aluwialnego charakteru, pocięta gęstą siecią dopływów Padu i kanałów, przechodząca na wybrzeżach Adriatyku w laguny, piaszczyste mierzeje zw. lido i deltę Padu; od Niz. Padańskiej na płd. górzysty Płw. Apeniński zajmujący ok. 50% pow. kraju; przez całą jego długość (1350 km) biegną pasma górskie Apenin (najwyższe w części środk. - Corno Grande 2914 m), od płn. Apenin Liguryjski, Toskański, Umbryjsko-Marchyjski, Abruzzy, Neapolitański, Lukański, Kalabryjski; w Preapeninie Tyrreńskim jeden z nielicznych czynnych wulkanów w Europie (Wezuwiusz 1277 m) oraz nieczynne (Amiata, Monte Cimino); wybrzeże zach. od strony M. Liguryjskiego i Tyrreńskiego silnie rozczłonkowane, na płd. i płn. skaliste, sporo zatok (Genueńska, Neapolitańska, Salerno); wybrzeże adriatyckie wyrównane, z wąskim pasmem nizin nadmorskich; wyspy zajmują ok. 50 tys. km pow., największa Sycylia (24,5 tys. km), oddzielona od kontynentu wąską (3,5 km szer.) Cieśn. Mesyńską, górzysta, stanowi przedłużenie Apeninów, w części wsch. Etna - najwyższy czynny wulkan Europy (3323 m); wulkany także na W. Liparyjskich sąsiadujących z Sycylią (Stromboli, Vulcano); podobnie górzysta Sardynia (23,8 tys. km) oddalona od wybrzeży W. o 350 km, oddzielona od franc. Korsyki wąską cieśn. Bonifacio (10 km); szczególną atrakcją turystyczną Wyspy Toskańskie (Elba, Ischia, Capri) położone na granicy M. Tyrreńskiego i Liguryjskiego. Klimat na płn. w Alpach umiarkowany ciepły, w pozostałej części podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego; w górach silnie zaznaczona strefowość klimatyczna i roślinna; zimy łagodne i wilgotne (wskutek niżów śródziemnomorskich), mrozy i śniegi w Alpach (pokrywa śnieżna utrzymuje się tu do 6 miesięcy), niekiedy także na Niz. Padańskiej (wskutek zimnych wiatrów, zw. tramontana, wiejących z płn.) i na Etnie; lato upalne (pod wpływem wyżu azorskiego i gorącego powietrza znad Sahary); średnia temp. stycznia w Alpach poniżej 0C, na pozostałym obszarze na płn. 0-2C, na płd. i wyspach 10-12C; lipca w Alpach ok. 15C, w pozostałej części 23-25C (w Rzymie maksymalnie do 40C); znaczny wzrost temperatur w czasie letnich suchych wiatrów znad Afryki zw. sirocco; na wyspach latem częste susze; średni roczny opad 500-600 mm na Sycylii, Sardynii i w płd. części Płw. Apenińskiego, 800-1000 mm na przeważającej części obszaru, do 2000 mm na stokach Apeninów i 3000 mm w Alpach. Sieć rzeczna na płn. gęsta, zasilana wodami z topniejących lodowców alpejskich; gł. rzeka Pad (652 km), z dopływami Dora Ripria, Ticino, Adda, Oglio, Mincio, Tnaro, nadto Adyga, Brenta, Piawa, Tagliamento; rz. alpejskie często wylewają (podwyższanie wys. wałów nie zapobiega powodziom, gdyż niosą one spore ilości materiału skalnego podnoszącego poziom dna); w części płd. rz. krótkie, o znacznym spadku, niekiedy latem wysychające, gł. Tyber (405 km), Arno, Reno, Ombrone, Volturno, na Sycylii - Salso, Sardynii - Tirso; gł. jeziora na przedgórzu alpejskim, przeważnie pochodzenia tektoniczno-lodowcowego, głębokie: Garda, Maggiore, Como (410 m głęb.), Iseo, Lugano, nadto w Preapeninie Tyrreńskim w kraterach wulkanów - Bolsena, Bracciano, Trazymeńskie. Roślinność śródziemnomorska, często wtórna, zdominowana zaroślami typu makia (mirt, wawrzyn, rozmaryn); na płd. resztki wiecznie zielonych lasów z dębem ostrolistnym i korkowym, sosną alpejską i pinią, jesionem, dziką oliwką; w Alpach lasy liściaste (dąb, kasztan, buk, w wyższych partiach świerk, limba, modrzew), ponad granicą lasów (1800 m) kosodrzewiny; kilka parków nar., m.in. Gran Paradiso i Stelvio w Alpach, Abruzzo w Apeninach, Etna, Circeo.
GOSPODARKA. Kraj wysoko rozwinięty, jedna ze światowych potęg gosp. (wg danych za 2003 rok – 6. miejsce w świecie, po USA, Japonii, Niemczech, Francji i W. Brytanii), dostarcza ponad 4% produktu świat. brutto, w bardzo szerokim asortymencie; podstawą gospodarki wysoko rozwinięty przem. (gł. na płn. i w środku kraju; południe pozostaje zaskakująco zacofane, kontrolowane przez mafijne struktury), m.in. produkcja samochodów osobowych (6. miejsce w świecie), ciężarowych, autobusów (Fiat, Alfa Romeo), komputerów i maszyn biurowych (Olivetti), opon (Pirelli), tworzyw sztucznych (Montecatini-Edison), chłodziarek i zamrażarek (4. miejsce w świecie), pralek, telewizorów (ponad 2 mln sztuk rocznie), motocykli, skuterów, motorynek, rowerów; nowoczesny przem. włókienniczy (tkaniny wełniane, lniane i jedwabne), odzieżowy i skórzany (3. miejsce w świecie w produkcji obuwia) z wiodącym w świecie wzornictwem; wysoko rozwinięty przem. petrochemiczny (moc przerobowa rafinerii przekracza 120 mln ton ropy rocznie), maszynowy i metalowy (m.in. maszyny górnicze, budowlane, drogowe, rolnicze, obrabiarki, tabor kolejowy, silniki okrętowe i lotnicze, traktory), stoczniowy, chem. (tworzywa sztuczne, leki, nawozy, kwas siarkowy i solny, barwniki); nowoczesne hutnictwo żelaza (2. miejsce w produkcji stali w Europie - po Niemczech), aluminium, cynku i ołowiu; rozwinięty przem. drzewny, poligraficzny i papierniczy; spore znaczenie przem. spoż., m.in. 2. miejsce w świecie (po Francji) w produkcji win i oleju oliwkowego (po Hiszpanii), 1. miejsce w produkcji makaronów, nadto przetwórstwo mięsa, ryb, mleczarstwo; przem. cementowy, szklarski (m.in. szkło artystyczne), porcelanowo-fajansowy (Faenza), produkcja instrumentów muzycznych (Cremona); zasoby mineralne różnorodne, ale na wyczerpaniu (produkcja przem. oparta gł. na surowcach importowanych); wydobywa się m.in. niewielkie ilości ropy naft. (4,5 mln t), gazu ziemnego, rud miedzi, cynku, ołowiu, srebro, rtęć, siarkę, boksyty, piryty, kobalt, marmury (m.in. z Carrary) i inne kamienie bud., sól potasową i kam. (z odsalania wody morskiej); energetyka w ok. 80% oparta na ropie naft. i gazie ziemnym; cechą charakterystyczną gospodarki znaczny udział sektora państwowego (ok. 25%), do którego należą m.in. sieci komunikacyjne, energetyka, instytucje ubezpieczeniowe, większość banków połączonych w jedną strukturę pn. Instituto per la Ricontruzione Industriale (IRI) z wielkimi przedsiębiorstwami przemysłowymi, np. STET - telekomunikacyjnymi czy AITALIA - lotniczymi, nadto wielkie holdingi, m.in. ENI (przem. chem. i petrochem.), AGIP (naft.), ENEL (energetyka). Rolnictwo rozwinięte nierównomiernie, na płn. wysokotowarowe, zmechanizowane, na płd. rozdrobnione, ekstensywne; dostrzegalna specjalizacja "klimatyczna"; na pogórzu i stokach Alp uprawa winorośli (1. miejsce w świecie) i drzew owocowych, nadto pozyskiwanie kasztanów jadalnych i drzewa korkowego z lasów alpejskich; na Niz. Padańskiej w wielkoobszarowych gospodarstwach uprawa pszenicy, ryżu, kukurydzy, jęczmienia, buraków cukrowych, ziemniaka, warzyw, zwł. pomidorów (3. miejsce w świecie), papryki, cebuli, tytoniu; na Płw. Apenińskim - uprawa oliwek (1. miejsce w świecie), jabłoni, brzoskwini, moreli, grusz (3. miejsce w świecie), śliw, orzechów wł.; na wybrzeżu liguryjskim - kwiatów; na wyspach - cytryn (2. miejsce w świecie), pomarańczy, migdałowców, figowców; hodowla na płn. - bydła mlecznego i trzody chlewnej (po ok. 8 mln sztuk), na płd. - owiec (10 mln sztuk), kóz, osłów i mułów; w całym kraju - drobiu; rozwinięte rybołówstwo przybrzeżne na Adriatyku (sardynki, makrele, tuńczyki, krewetki, małże). Światowego znaczenia turystyka (ok. 26 mln gości, wpływy 22 mld dol.), atrakcją zabytkowe miasta (Rzym, Wenecja, Florencja, Padwa, Piza, Asyż, Neapol i inne), słoneczne plaże i kąpieliska (Riwiera wł., Sycylia, wybrzeża Adriatyku), uroda krajobrazu (Alpy, Zat. Neapolitańska, Capri), ośr. sportów zimowych (Cortina d’Ampezzo); rozbudowana infrastruktura turystyczna. Gł.instytucją nauk. Akademia Rysiów w Rzymie (zał. 1603), a w dziedzinie sztuki - Akad. św. Łukasza, istniejąca od XIV w.; ponad 200 inst. badawczych, 27 uniwersytetów, najstarszy eur. - w Bolonii, zał. 1119, dalszych 10 zał. XII-XIV w., m.in. w Padwie (1222), Neapolu (1224), Rzymie (1303); 6 politechnik, kilkadziesiąt innych szkół wyższych. Sieć komunikacyjna b. dobrze rozwinięta, zwł. na płn. kraju, 305 tys. km dróg kołowych (101 km na 100 km2), ponad 6 tys. km autostrad, wysoki poziom motoryzacji (ponad 500 samochodów osobowych na 1000 mieszk.), 19,6 tys. km linii kol., przeważnie zelektryfikowanych; połączenia ze Szwajcarią i Francją uproszczone dzięki licznym tunelom w górach, m.in. na trasie Mediolan-Berno-Simplon (dł. 19,8 km), na trasie Turyn-Lyon-Mont Cenis (13,5 km), na linii Bolonia-Florencja-Tunel Apeniński (dł. 18,5 km); tunele także na trasach kołowych, m.in. pod Mont Blanc dł. 11,6 km; w górach liczne kolejki linowe i terenowe; w Rzymie, Neapolu i Mediolanie - metro; gazociągi z Tunezji na Sycylię, stamtąd do Neapolu, Rzymu, Rawenny, naftociągi z Genui do Szwajcarii, z Triestu do Austrii; spora flota handlowa (11,7 mln DWT), gł. porty morskie: Genua, Wenecja, Triest, Neapol; połączenia promowe z Sycylią, Sardynią, Elbą i innymi wyspami; międzynar. porty lotnicze (gł. Mediolan i Rzym).
NEBRODI, EUROPEJSKIE OBSERWATORIUM POŁUDNIOWE, KATANIA, LUDWIK WĘGIERSKI, Bracciano, PONTYJSKIE BŁOTA, DE SANTIS Giuseppe, TRYDENT-GÓRNA ADYGA, ADYGA, LOZAŃSKIE KONFERENCJE