ze względu na zasięg, gwałtowność, radykalizm programowy i obiektywne skutki uznawana jest przez wielu historyków za "czwarte powstanie" pol. przeciwko caratowi; jej uczestnikami byli robotnicy fabryczni i rolni, chłopi, studenci, inteligencja; mimo że jej wybuch był związany z rewolucją 1905-07 w Rosji, na plan pierwszy wysunęła się kwestia swobód narodowych (autonomia Król. Pol., swobody obywatelskie, zaniechanie poboru Polaków na wojnę ros.-jap., wprowadzenie j. pol. do szkół); w zakresie społ. rewolucja była zwrócona przeciwko właścicielom fabryk i wielkich majątków ziemskich (poprawa warunków pracy i płac, wprowadzenie powszechnego 8-godzinnego dnia pracy, regulacja statusu prawnego łąk i lasów); gł. formą walki w pierwszej fazie były strajki (najpotężniejszy z nich, strajk powszechny I-II 1905, wybuchł na wieść o krwawej niedzieli w Petersburgu), wiece, demonstracje, później potyczki uliczne z policją i wojskiem (VI 1905, Łódź) oraz zamachy bombowe i napady na transporty pieniędzy do carskich instytucji finansowych, przeprowadzane gł. przez aktywistów Organizacji Bojowej PPS; rezultatem trwających 1905 zajść w całym Król. Pol. było m.in. proklamowanie Republiki Ostrowieckiej i Republiki Zagłębiowskiej; Manifest październikowy cara Mikołaja II dał chwilową nadzieję na zwiększenie swobód narodowych w Królestwie Pol., jednak w końcu 1905 władze wprowadziły stan wyjątkowy i rozpoczęły pacyfikację regionów ogarniętych wrzeniem; 1906-07 miały miejsce tylko sporadyczne strajki i demonstracje. Rezultatem rewolucji była polaryzacja programów partii polit.; najsilniej ujawniła się ona w PPS, która rozpadła się na PPS-Frakcję Rewolucyjną (jej gł. postacią stał się J. Piłsudski), zgłaszającą radykalny program oderwania Polski od Rosji poprzez powstanie zbrojne oraz PPS-Lewicę uznającą, iż warunkiem odzyskania niepodległości jest współpraca z siłami demokratycznymi w Rosji i ustanowienie autonomii Królestwa w ramach imperium; SDKPiL uznawała tę samą ideę, z tym, że Konstytuanta miała być wspólna zarówno dla Rosji, jak Królestwa; Narodowa Demokracja skupiła się wyłącznie na kwestii polonizacji życia w kraju, szczególnie w szkolnictwie, administracji i sądownictwie, zaś Stronnictwo Polityki Realnej - na autonomii samorządowej i szkolnej, osiąganej pokojowymi, prawnymi środkami; każda z partii miała swoje kręgi wpływu, zróżnicowane zgodnie ze strukturą społ.; posiadała także własne syndykaty, oddziałujące na środowiska robotnicze. Rewolucja doprowadziła do krystalizacji na ziemiach pol. nowoczesnej struktury partyjnej, zwiększyła świadomość polit. Polaków, którzy - w wyniku ograniczonych reform w samej Rosji - zyskali pewne swobody narodowe (złagodzenie rusyfikacji, zgoda na powstawanie pol. stowarzyszeń naukowych i kulturalnych, ograniczenie cenzury ros.) i polit. (m.in. legalizacja związków zawodowych); wydarzenia 1905-07 przełamały okres marazmu polit. po klęsce powstania styczniowego.
- rewolucja 1905-07 na ziemiach polskich, część ros. rewolucji...