studenci i absolwenci U.Wil., członkowie Tow. Filomatów (1817) i Tow. Filaretów (1820). Tow. Filomatów (Miłośników Nauki) - tajne - za cel stawiało sobie "doskonalenie się własne" (z Ustaw Tow. F.), niesienie pomocy kolegom, a jako zasady przyjęło: skromność, otwartość, chęć służenia innym, przyjaźń, równość. Początkowo tworzyło je 6 przyjaciół: A. Mickiewicz, T. Zan, J. Czeczot, J. Jeżowski, O. Pietraszkiewicz, F. Malewski; potem liczyło 20 członków (m. in. I. Domejko, J. Sobolewski). Na początku odczytywali na zebraniach swoje utwory, referaty nauk., dyskutowali (ale i wspólnie bawili się, ucztowali, przeżywali pierwsze miłości). Z czasem ich program poszerzył się o hasła pracy dla dobra kraju, a potem o dążenia niepodległościowe. W IV 1820 r. utworzyli Związek Przyjaciół (liczniejszy) oraz działające jawnie Zgromadzenie Pożytecznej Zabawy, tzw. Promienistych (założyciel: T. Zan). Po miesiącu rektor zakazał związkowi działalności. Odpowiedzią było stworzenie w VI 1820 r. tajnego Tow. Filaretów (Miłośników Cnoty). Przypadkowe jego ujawnienie w 1823 r. rozpoczęło falę aresztowań. Śledztwo, prowadzone przez N. Nowosilcowa, dotknęło także członków Tow. Filomatów oraz uczniów szkół średnich. Aresztowanych osadzono w dawnym klasztorze oo. bazylianów w Wilnie. W VIII 1824 r. wyrokiem, zatwierdzonym przez cara Aleksandra I, skazano 20 f. i f. (m.in. Mickiewicza) na wygnanie, 3 na więzienie (T. Zana, J. Czeczota i J. Suzina). Usunięto z uniwersytetu 4 profesorów (m.in. J. Lelewela). Legenda, jaką obrósł proces dzięki Dziadów cz. III, długo jeszcze kształtowała świadomość narod. Polaków. Dążenia i nastroje f. i f. wyrażały m.in. Pieśń filaretów (1820) i Oda do młodości Mickiewicza.
- filomaci i filareci, (gr. philomaths = przyjaciel,...
- FILOMACI, (gr. = miłośnicy nauki)...
- Towarzystwo Filomatów, tajna organizacja studencka,...