(gr. = miłośnicy nauki) tajne stowarzyszenie studentów i absolwentów Uniw. Wileńskiego, działające 1817-23; jeden z typowych dla początkowych lat XIX w. patriotycznych związków młodzieży. Zał. X 1817 m.in. przez A. Mickiewicza, J. Jeżowskiego, O. Pietraszkiewicza, T. Zana, J. Czeczota działa do 1821 jako Towarzystwo Filomatyczne, następnie jako "towarzystwo bez nazwiska" (od 1822 tzw. Biali) tworzące zakonspirowane kierownictwo związków podległych. Liczyło ok. 20 czł. (m.in. I. Domejko, J. Kowalewski, T. Łoziński, F. Malewski, J. Sobolewski). Stowarzyszenie łączyło idee XVIII-wieczne (racjonalizm, kult nauki, utopizm moralny, przekonanie o kluczowej dla postępu roli oświaty i wychowania) z romantyczną już wiarą w siłę młodości. Program f. ewoluował od samokształcenia i samodoskonalenia moralnego, poprzez pracę na dobro i pomyślność kraju (gł. rozumianą jako przygotowanie kadry nauczycielskiej), po dążności niepodległościowe. W początkowej fazie (1818-19) f. zajmowali się dyskutowaniem prac własnych oraz najnowszych prądów umysłowych i estetycznych w Europie; po opuszczeniu Wilna przez kilku najwybitniejszych przedstawicieli związku pojawił się w nim wyraźny kryzys programowy; dalsze losy ruchu przebiegają w atmosferze ostrego sporu między zwolennikami koncepcji pierwotnej (m.in. Jeżowski) a opowiadającymi się za patriotycznym odcieniem programu (A. Mickiewicz). W atmosferze tej tworzono kolejne związki podległe - niższe ogniwa filomatyzmu. 1820 nakazem rektorskim została zlikwidowana działalność Zgromadzenia Pożytecznej Zabawy (Promieniści, kierowana przez T. Zana organizacja o charakterze masowym); w jego miejsce powstało tajne Zgromadzenie Filaretów - najniższe w hierarchii ogniwo filomackie. 1823 na skutek przypadkowej dekonspiracji filaretów rozpoczęło się śledztwo, wdrożone przez N. Nowosilcowa, obejmujące b. szerokie kręgi młodzieży wileńskiej; 1824 wielu filaretów skazano na banicję, a niektórych dodatkowo na kary więzienia, rozpoczęła się także czystka wśród kadry profesorskiej Uniw. Wileńskiego. Historia ruchu znalazła swoje odbicie w III części Dziadów A. Mickiewicza. Większość f. (poza Mickiewiczem, autorem m.in. hymnu ruchu - pieśni Hej, użyjmy żywota, Ody do młodości i programowego wiersza Już się z pogodnych niebios...) próbowała swych sił w poezji (gł. J. Czeczot), nie osiągając jednak na tym polu poważniejszych sukcesów.
- filomaci i filareci, studenci i absolwenci...
- filomaci i filareci, (gr. philomaths = przyjaciel,...
- Towarzystwo Filomatów, tajna organizacja studencka,...