(1776)
powieść I. Krasickiego w formie pamiętnika, zawierająca typową biografię przeciętnego pol. szlachcica 2. poł. XVIII w. Kolejne części nazwane księgami zawierają: I - opis młodości bohatera, jego edukacji w Warszawie, pobytu w Paryżu i ucieczki przed więzieniem za długi; II - niezwykłe dzieje uratowanego rozbitka na wyspie Nipu wśród utopijnego społeczeństwa, którego normy moralne wykładane przez mędrca Xaoo powodują radykalną przemianę szlacheckiego młodzieńca; III - historię powrotu Mikołaja do społeczności cywilizowanej, próbę przeniesienia do praktyki nabytych zasad i wreszcie żywot spokojnego ziemianina w majątku odziedziczonym po rodzicach. Młodzieńczy etap życia bohatera jest równocześnie krytycznym obrazem społeczeństwa pol. owego czasu, zacofania panującego w dworkach ziemiańskich sarmackiej prowincji na przykładzie Szumina; edukacja na wyspie Nipu (gr. nipou = nigdzie) jest nawiązaniem do poglądów J. J. Rousseau uświadamiającym wartość powrotu do źródeł, tj. autentycznych wartości moralnych; próby reform w rodzinnym majątku i włączenia się do obywatelskiej działalności w kraju odrodzonego moralnie Mikołaja dowodzą, że takie postawy miały charakter wyidealizowanego wzorca nie znajdującego większego uznania w społeczeństwie. Powieść Krasickiego wyrosła z jego doświadczeń współpracy w "Monitorze" i łączyła elementy różnych typów prozy europ. (obycz.-satyr., utopijnej i podróżniczej). Do tego wzoru sięgali pisarze następnych dziesięcioleci, m.in. M. D. Krajewski i F. Skarbek; na motywach zaczerpniętych z dziejów Mikołaja osnuł swą sztukę Doświadczyński, czyli sarmacka śpiewogra o szczęściu Nipuanów E. Bryll (1978).
- MIKOŁAJ, Pochodzenia greckiego,...
- Doświadczyński Mikołaj, narrator i tytułowy...
- Klimowicz Mieczysław, (ur. 1919)