(1886)
powieść H. Sienkiewicza, II część Trylogii, druk. najpierw w odcinkach w "Słowie", "Czasie" i "Dzienniku Poznańskim". Entuzjastyczne przyjęcie pierwszej części utwierdziło autora w celowości kontynuowania XVII-wiecznego tematu wojennego, jak również zachowania przyjętego wcześniej schematu z hist. tłem i fikcyjnym wątkiem romansowym. Intencja przyświecała ta sama: pisarstwo "ku pokrzepieniu serc". Tym razem jest to okres potopu szwedzkiego, opisane w powieści wydarzenia rozgrywają się w l. 1655-57. Osłabienie państwa pol. wskutek wojny z Rosją staje się impulsem dla szwedz. władcy Karola Gustawa do ataku na Polskę. W sytuacji ostatecznego zagrożenia bytu narod. ujawnia się prawdziwe oblicze poszczególnych osób, rodów i grup społ. Część magnaterii, jak ukazani w powieści hetman litewski Janusz Radziwiłł czy wojewoda Krzysztof Opaliński, idzie na ugodę z najeźdźcą, podobnie część szlachty, która zastrzegłszy nietykalność majątków i wiary przechodzi pod panowanie króla szwedz. W P. wojna jest ukazana jako ogólnonarodowe powstanie i ten element stanowi dużą wartość utworu, odstępstwa autora od prawdy hist. są znacznie mniejsze aniżeli w Ogniem i mieczem i stosowane są jedynie dla udoskonalenia artyst. strony dzieła. Gł. postać powieści Andrzej Kmicic jest typowym przedstawicielem szlachty, patriotą, człowiekiem szlachetnym, ale równocześnie zabijaką o wybujałym temperamencie i skłonności do awantur. Czytelnik spotyka go już na pierwszych stronach powieści, gdy przybywa do Wodoktów, aby zaprezentować się przyszłej żonie, Oleńce Billewiczównie. Po perypetiach w Lubiczu i rzezi Butrymów porywa pannę, później pojedynkuje się z Wołodyjowskim, a w końcu dla odkupienia win zaciąga się w służbę dla ojczyzny u boku ks. J. Radziwiłła. Nieświadom prawdziwych zamiarów swego protektora staje się w oczach publicznych zdrajcą kraju i dopiero rozmowa z Bogusławem Radziwiłłem otwiera mu oczy na prawdę. Niedoszły rywal do serca Oleńki bezceremonialnie wypowiada się o Polsce jako postawie sukna, z którego każdy chce dla siebie wydrzeć jak najwięcej. Przemiana Kmicica, gwałtowna i pełna efektownych prób zmazania winy, wiedzie (już jako Babinicza) od heroicznego poświęcenia w obronie Częstochowy, ofiarnej walki ratującej króla Jana Kazimierza do pełnej rehabilitacji przed Oleńką i miejscową szlachtą zgromadzoną w upickim kościele. Przywieziony przez Wołodyjowskiego list królewski wskazuje na ogromne zasługi Kmicica dla ojczyzny, za co dostaje w nagrodę tytuł starosty upickiego. Treść powieści stanowi kontynuację dziejów wielu bohaterów zarysowanych w I cz., zarówno postaci hist. (Chmielnicki, Czarniecki), jak i czysto fikcyjnych (Zagłoba, Wołodyjowski, Skrzetuski). Hist. powieść H. Sienkiewicza znacznie udoskonala wzorzec tego gatunku: atrakcyjna fabuła awanturnicza z nagłymi zwrotami akcji; wątek miłosny z wieloma perypetiami; opisy batalistyczne pełne patosu; wielkie momenty z dziejów Polski, to wszystko niewątpliwie wpływało na poczytność utworu i pozwalało realizować cel narodowego krzepienia. Znaczącym walorem lit. jest mistrzowskie operowanie stylizacją języka, archaizacja wpływa na prawdopodobieństwo przedstawianych ludzi i zdarzeń, a dodatkowo zastosowana indywidualizacja języka bohaterów jest świetnym zabiegiem charakteryzującym postać (np. Zagłoba). Ekranizacja w reż. J. Hoffmana 1974.
- POTOP, wg Biblii klęska powodzi...
- POTOP, (lit.)
- wojna polsko-szwedzka, (potop szwedzki) 1655-60...