(1869-1907)
dramatopisarz, poeta, malarz, uczeń i współpracownik J. Matejki, który powierzył mu współwykonanie polichromii odnawianego kościoła Mariackiego. Reformator teatru propagujący swą ideę "teatru-świątyni", współpracownik krakowskiego pisma "Życie". W słynnym krakowskim gimnazjum Św. Anny zaprzyjaźnił się m.in. z J. Mehofferem, L. Rydlem, S. Estreicherem, J. Żuławskim, a wiele lat później w czasie pobytu w Paryżu poznał W. Ślewińskiego i P. Gauguina. Wtedy też powstały wstępne redakcje Legendy i Warszawianki. Po powrocie do Krakowa (1894) dla Teatru Miejskiego w Krakowie opracował tzw. Apoteozę na uroczyste odsłonięcie pomnika A. Mickiewicza. W twórczości plastycznej W. dominują ujęcia dekoracyjno-linearne, co widać w projektach witraży wawelskich oraz zrealizowanych zamysłach w kościele Franciszkanów w Krakowie (Żywioły, Święta Salomea, Święty Franciszek, Bóg Ojciec) i w motywach kwiatowych wykorzystywanych w grafice książkowej. Ulubioną techniką malarską W. był pastel, stosował paletę barw miękkich, stonowanych, chętnie malował portrety, często najbliższych - w tym dzieci (np. Macierzyństwo, Staś, Dziewczynka z fiołkami), widoki Krakowa (np. Wawel, Planty, Kopiec Kościuszki) oraz podkrakowskiej wsi. Duże zasługi położył W. dla sztuki użytkowej: projektował wnętrza, detale, meble, wyroby z metalu i polichromowane. Opracował projekt (wspólnie z W. Ekielskim) przebudowy wzgórza wawelskiego na kształt Akropolis - pomnika dziejów i potęgi Polski. Był autorem scenografii i kostiumów do inscenizacji własnych dramatów oraz pierwszej inscenizacji Dziadów Mickiewiczowskich (1901). Teatr w rozumieniu W. był spójną stylistycznie całością prezentowaną w spektaklu, na który w równej mierze składały się różne tworzywa: gra aktorska, ruch, słowo, muzyka, malarstwo i architektura. Taka koncepcja była istotnym elementem Wielkiej Reformy Teatru z przełomu XIX i XX w. Atmosfera artyst. Krakowa i pojmowanie sceny jako forum, na którym przedstawiano poglądy lub zabiegano o wpływy ideowe, ukształtowały twórczość dram. W.
Pierwsze utwory pozostające pod wpływem M. Maeterlincka eksponują nastrój, przeznaczenie, fatalizm ludzkich losów, co widoczne jest w Protesilasie i Laodamii oraz Warszawiance (1899), ta druga rozpoczyna cykl poświęcony powstaniu listopadowemu, na który składają się jeszcze Lelewel (1899) i Noc listopadowa (1904). Wśród najwcześniejszych utworów jest próba pol. dramatu muzycznego Legenda (1898), natomiast odnowieniem tradycji romantycznej w kompozycji utworu jest Legion (1900), podejmujący problematykę rozrachunkową. Sprawy narod. bytu, konfrontacja złudzeń i rzeczywistości znalazły wyraz w Weselu (1901) i Wyzwoleniu (1903); refleksje nad początkami, niemal legendarnymi dziejami narodu stanowią treść Bolesława Śmiałego (1903), później Skałki (1907). Przywołanie mitów gr. w dramatach Protesilas i Laodamia, Meleager, Achilles (1903), Akropolis (1904), Powrót Odysa (1907) jest sposobnością do podjęcia rozważań o ludzkich losach, przeznaczeniu i bohaterskiej z nim walce. Rzeczywistość, potoczne sprawy, realia codzienności zainspirowały W. do napisania tragedii współcz., choć w formie swej nawiązujących do antycznych wzorców: Klątwa (1899) i Sędziowie (1907). W dorobku lit. wielkiego twórcy są również poematy lir.-epickie ukazujące bohaterskie postacie z legend i dziejów: Kazimierz Wielki (1900), Bolesław Śmiały (1900), Wernyhora (1900), Święty Stanisław (1900-02), Henryk Pobożny pod Legnicą (1903) i Piast (1903). Ostatnie utwory zamykające twórczość dram. to parafraza Cyda P. Corneille'a oraz nieukończony Zygmunt August (1907). Charakter bardzo osobistych zwierzeń mają utwory lir. W. nie przeznaczone do druku. Po śmierci pochowany w grobach zasłużonych na Skałce w Krakowie.
- Wyspiański Stanisław, (1869-1907)
- Wyspiański Stanisław, (1869-1907)
- WYSPIAŃSKI, Stanisław (1869-1907)...