WYSPIAŃSKI

Stanisław (1869-1907)

malarz, poeta, dramatopisarz, reformator teatru; także scenograf, projektant witraży, mebli; najbardziej wszechstronny artysta polskiego modernizmu; syn rzeźbiarza Franciszka, od najmłodszych lat pragnął zostać malarzem (zachowały się jego dziecięce rysunki i młodzieńcze szkicowniki); studiował w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (m.in. uczeń J. Matejki) oraz historię, historię sztuki i literaturę na UJ; w tym też czasie współpracował z Matejką i z J. Mehofferem przy polichromii kośc. Mariackiego w Krakowie; 1890 podróżował po Europie, 1891-94 przebywał w Paryżu, gdzie zetknął się ze sztuką H. Toulouse-Lautreca, V. van Gogha, M. Denisa i P. Gauguina, co wzbogaciło styl jego wczesnych prac (obrazy olejne, pastele, m.in. Chłopiec z kwiatem, Krajobraz znad Sekwany oraz monumentalne kartony witraży dla katedry we Lwowie Śluby Jana Kazimierza); po powrocie z Paryża malował tematy krakowskie (Planty o świcie, Planty w nocy). Ok. 1895 ukształtował się jego dojrzały styl, oryginalny i nowatorski, w którym trudno się dopatrzyć wpływów innych artystów; posługiwał się żywą kreską, wyraźnym, dekoracyjnym konturem określającym zwartą, syntetyczną plamę koloru; ulubioną jego techniką stały się pastele; oprócz secesyjnej dekoracyjności w jego pracach pojawiła się ekspresja; malował widoki Krakowa i okolic (Chochoły na Plantach, Widok z okna pracowni na Kopiec Kościuszki, Wisła pod Krakowem), a przede wszystkim liczne portrety: dzieci (Dziewczynka w niebieskim kapeluszu, Dziewczynka z dzbankiem, Józio Feldman, Śpiący Staś, Główka Helenki), przyjaciół, artystów, aktorów, pisarzy (L. Rydla, J. Mehoffera, Ludwika Solskiego jako Starego Wiarusa w Warszawiance, Konrada Rakowskiego, literata Wincentego Parviego, Kazimierza Lewandowskiego), autopotrety (Autoportret z żoną); powstały też prace o wymowie symbolicznej (Portret Elizy Pareńskiej), kilka wersji Macierzyństwa. Duży ładunek symboliki zawarty jest w kartonach do witraży dla kośc. Franciszkanów w Krakowie (1897-1902, częściowo zrealizowane) i dla katedry wawelskiej (Kazimierz Wielki, Św. Stanisław, Henryk Pobożny, 1900-02, nie zrealizowane); wykonał polichromie w kośc. Franciszkanów. Dokonania literackie przyniosły mu miano "czwartego wieszcza", chociaż przeciwstawiał się wielu aspektom dziedzictwa romantyzmu (a zwłaszcza A. Mickiewicza); dramaturgia W. należy do najwybitniejszych osiągnięć literatury pol. Wstępne redakcje pierwszych prób dramatycznych W. powstały jeszcze w Paryżu (Legenda, Warszawianka, Daniel, Meleager), ukończył je po powrocie do Krakowa; debiut na scenie 1898 Warszawianką podejmującą temat powstania listopadowego (jak i w późniejszych utworach: Lelewel, Noc listopadowa). W. nowatorsko traktował tekst - jako jeden z kilku równorzędnych elementów przyszłej inscenizacji teatralnej; idee dotyczące teatru trzeba rekonstruować ze wskazówek, dotyczących stosowania światła, charakteru kostiumów itp., niekiedy bardzo precyzyjnych (Sędziowie, Warszawianka), część ich zawarł w osobnych tekstach (The Tragical Historie of Hamlet... świeżo przeczytana i przemyślana...; plany repertuarowe z okresu ubiegania się - bez powodzenia - o dyrekcję teatru krakowskiego); w pełni zrealizował swoje projekty tylko przy wystawieniu Bolesława Śmiałego (1903) i - częściowo - w inscenizacji Dziadów Mickiewicza. W kontekście problemów filozoficznych, moralnych, metafizycznych, traktując twórczość jako odpowiedź na potrzebę mitu, łączył wielkie mity kultury śródziemnomorskiej (gł. antycznej Grecji) z pol. mitami narodowymi (Noc listopadowa, Akropolis) lub reinterpretował je (Achilleis, Powrót Odysa), ukazując tragiczny wymiar postawy heroicznej, określanej jako konieczność; wielkie postaci przeszłości zderzał z krytyką współczesności w rapsodach, nawiązujących do Króla Ducha J. Słowackiego (Kazimierz Wielki, Bolesław Śmiały), powstających równolegle z projektami witraży do katedry wawelskiej; z połączenia wielu doświadczeń powstały dwie udane próby stworzenia tragedii współcz. Klątwa (1899) i Sędziowie (1907), oparte na autentycznych wydarzeniach, zaczerpniętych z kronik sądowych, a skonstruowane według wzoru tragedii greckiej, do której wprowadził W. pospolite realia; premiera Wesela (16 III 1901) przyniosła autorowi ogromną i błyskawiczną sławę, a uznanie współczesnych potwierdziła późniejsza rola tego dramatu w kulturze pol.; to powiązanie komedii obyczajowo-polit. z wizyjno-symbolicznym "dramatem", najważniejszych problemów narodowych, etycznych - z konkretem, bogactwo postaci, aforystyczna celność dialogów - uczyniły z Wesela jedno z najistotniejszych dzieł pol. kultury, odznaczające się zarazem niezwykłą żywotnością - nie tylko w kolejnych interpretacjach teatralnych, ale i przez niezliczone odniesienia, aluzje, polemiki itp. w dokonaniach twórców różnych dziedzin (W. Gombrowicz, S. Mrożek, M. Nowakowski, A. Wajda i wielu innych).

MŁODEJ POLSKI SZTUKA, MATEJKO, SYMBOLIZM, OPRAWA KSIĄŻKI, PUSŁOWSKI, FRYCZ Jan, TEATR LABORATORIUM, RYDEL, RACHELA, NIESIOŁOWSKI

• Wyspiański Stanisław, (1869-1907)
• Wyspiański Stanisław, (1869-1907)
• Wyspiański Stanisław, (1869-1907)