(n)
wmit. gr. bóg należący do pokolenia wielkich bóstw olimpijskich, syn Zeusa iLatony, brat Artemidy. Ciężarna Latona, ścigana gniewem zazdrosnej Hery, nigdzie nie mogła znaleźć miejsca na połóg. Jedynie wyspa Delos udzieliła jej schronienia, tam też powiła Latona Artemidę iA. Zeus ofiarował synowi złotą mitrę, lirę irydwan. A. tuż po urodzeniu udał się do kraju Hyperborejczyków, następnie dotarł do Delf, gdzie zabił strzałami smoka Pytona (lub Delfyne), aby uczcić swój wyczyn ustanowił igrzyska pytyjskie; zawładnął wyrocznią Temidy ipoświęcił trójnóg, na którym siedziała Pytia iwygłaszała swe przepowiednie. Opiewając to zwycięstwo mieszkańcy Delf po raz pierwszy odśpiewali pean - hymn ku czci A. Przedstawiano go jako mężczyznę pięknego, skorego do romansów zarówno znimfami (kochał Dafne, zKyrene spłodził syna Aristajosa, zniewierną Koronis Asklepiosa), jak ikobietami śmiertelnymi (Kasandra, Marpessa) czy zmłodzieńcami (Hiacynt, Kyparissos). Był patronem muz na Parnasie, połączył się zmuzą Uranią imuzą Talią. A. dwukrotnie był karany: po raz pierwszy za udział wspisku przeciwko Zeusowi - musiał wraz zPosejdonem służyć królowi Teb Laomedontowi izbudować mury wokół miasta; po raz drugi po zabiciu cyklopów, gdy ośmielił się wystąpić przeciwko Zeusowi - za karę przez rok służył jako niewolnik ukróla Admeta. Oczarowany grą Hermesa na lirze iflecie (aulosie), A. odkupił od niego instrumenty. Wg mitu obdarł żywcem ze skóry satyra Marsjasza. A., bóg muzyki ipoezji, zsyłał natchnienie poetom, patronował wróżbiarstwu isztuce lekarskiej, jako świetny wojownik swoimi strzałami przynosił śmierć szybką ibezbolesną. Zwierzęta poświęcone A. to wilk, sarna, łabędź, kania, sęp, kruk, delfin; roślina to drzewo laurowe. Wwojnie trojańskiej (Iliada) opowiedział się po stronie Trojan; za porwanie Chryzejdy, córki jego kapłana, zesłał na Greków zarazę; ochraniał wwalce Parysa; to jego interwencji przypisuje się śmierć Achillesa. Od VI w. p.n.e. zaczyna się kult A. jako Heliosa zprzydomkiem Febus (Jaśniejący) istrażnika porządku moralnego. Stopniowo staje się bogiem religii orfickiej, obiecującej wiernym zbawienie iżycie wieczne. WRzymie kult A. pojawił się na początku V w. p.n.e. izostał połączony zwyrocznią Sybilli zKume. Oktawian August, pierwszy cesarz Rzymu, uznał A.za swego osobistego patrona, w28 r. p.n.e. wzniósł na Palatynie świątynię boga. WPieśni na stulecie Horacego, śpiewanej podczas igrzysk stuletnich w17 r. p.n.e., A. iArtemida to bóstwa pośredniczące między Jowiszem arzym. ludem.