wmit. gr. bóg winnej latorośli, wina, przyrody odradzającej się do życia; syn Zeusa itebańskiej królewny Semele, należy do drugiego pokolenia bóstw olimpijskich. Gdy śmiertelniczka Semele zobaczyła Zeusa, spłonęła rażona ogniem piorunów, które otaczały boga, zjej popiołów Zeus wyciągnął sześciomiesięczny płód izaszył go we własnym udzie. We właściwym czasie na świat przyszedł D., nazwano go "dwa razy narodzony". Dziecko oddano na wychowanie Atamasowi iIno, na których zazdrosna Hera zesłała szaleństwo. Wkraju Nysa małym D. zaopiekowały się nimfy. Dorastający D. odkrył, jaki użytek można zrobić ze szczepu winnego. Nienawidząca go nadal Hera zesłała na niego szaleństwo. D. błąkał się po Egipcie iSyrii, aż dotarł do Frygii, gdzie oczyściła go bogini Kybele. Następnie D.udał się do Tracji, gdzie zesłał szaleństwo na chcącego go uwięzić króla Lykurga. ZTracji powędrował do Indii, podróżował wozem ozdobionym bluszczem ilatoroślą wotoczeniu satyrów ibachantek. Po powrocie do Grecji podążył do kraju swej matki, Beocji. WTebach ustanowił Bachanalia - święto, wczasie którego lud ogarniało mistyczne szaleństwo. Na ludzi nie okazujących mu czci zsyłał D. szaleństwo, np. na Penteusa iProjtydy. Wczasie podróży na Naksos wynajęci przez D. piraci uwięzili go, rozgniewany bóg oplótł statek bluszczem irozkazał grać niewidzialnym fletniom, przerażeni piraci wskoczyli do morza izamienili się wdelfiny. Od tego czasu cały świat uznał potęgę D. Poślubioną Ariadnę wprowadził na Olimp; zPodziemia wyprowadził swoją matkę iprzywrócił ją do życia. Kult. D. rozpoczął się wGrecji wepoce mykeńskiej (ok. 1600-1200 p.n.e.). Do gr. mitu przeniknęły epizody zanalogicznych kultów Azji Mniejszej. Główne miejsca kultu wGrecji to Beocja iAttyka. Wprzeciwieństwie do innych bóstw D. przynosił ludziom radość, stał się bogiem wina inatchnienia, ku jego czci odbywały się procesje, wczasie których wyznawcy popadali wstan ekstazy. Ztych orgiastycznych orszaków, wktórych brały udział maski przedstawiające bóstwa ziemi ipłodności, narodziły się komedia, tragedia idramat satyrowy. Kult D. stał się religią państwową (wAttyce obchodzono tzw. Dionizje). W Rzymie D. identyfikowano ze staroitalskim bogiem Liber Pater; od II w. p.n.e. do Italii przeniesiono misteria dionizyjskie, Bachanalia, charakteryzujące się orgiastycznością. W186 r. p.n.e. rzym. senat wydał zakaz obchodzenia tych świąt. Prawdopodobnie zwyczaj ten przywrócił Cezar. Rośliny poświęcone D.to winna latorośl imirt; najczęściej przedstawiano go jako młodzieńca obujnych włosach, zkielichem wina lub winną latoroślą wdłoni, wspartego na tygrysie. Słynne obrazy przedstawiające D. namalowali m.in. Tycjan (Bachus iAriadna), P.P. Rubens, D.Velzquez. Wliteraturze D. zainspirował Eurypidesa (Bachantki), J.Cocteau, J.Iwaszkiewicza (Dionizje), Z.Herberta (Wjaskini filozofów).
Dionizos, Bachus
Literatura powszechna